“Ankara: Modern Bir Cumhuriyet Başkentinin Planlanması ve İnşası” olarak tanımlanan miras alanı, 11 Nisan 2025 tarihi itibariyle UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne kaydedildi. [1]

Yerleşim geçmişi neolitik çağa uzanan, Roma ve Osmanlı dönemlerinde de önemli bir merkez olarak gelişmiş olan Ankara’nın kimliği, 13 Ekim 1923’te Osmanlı İmparatorluğu’nun yüzlerce yıllık yönetim merkezi olan İstanbul’un yerine başkent olarak seçilmesiyle değişmiş; yeni başkent, 29 Ekim’de ilan edilen Cumhuriyet yönetiminin modernleşme ve uluslaşma ideallerinin mekânsal bir simgesi haline gelmiştir. [2] Böylece, Ankara’nın yeni ulus-devletin kurduğu “Cumhuriyet”in “modern” başkenti olarak öne çıkan kimliği, listeye giren miras alanı tanımını da şekillendirmiştir.

Miras alanı tanımının temelini ise kentin yönetim merkezi olmasından itibaren deneyimlediği “planlama” ve “inşa” süreçleri oluşturmaktadır. Ankara’yı 20. yüzyılın ilk yarısında ülkede diğer kentlere örnek olacak modern bir başkent olarak şekillendiren mekânsal dönüşüm, Alman mimar Christoph Lörcher’in 1924-25 tarihli planıyla başlayıp 1927 yılında açılan uluslararası yarışmayı kazanan Alman mimar Hermann Jansen’in planının uygulandığı 1930’lu yıllar boyunca hızla gerçekleşmiştir. Geç Osmanlı döneminde demiryolunun Ankara’ya ulaşmasıyla tarihi yerleşim bölgesi olan kale ve çevresinden batı yönüne doğru başlamış olan büyüme, Lörcher ve Jansen planlarına göre güneye doğru yönlenmiş; Birinci Meclis Binası ile Millet Bahçesi’nin köşelerinde yer aldığı, Tren Garı’ndan kente uzanan İstasyon Caddesi’nin ulaştığı Ulus Meydanı kentin yeni kamusal odağına dönüşmüştür. Kentin yapılı çevresi bu odaktan güneye doğru yeni inşa edilen idari, ticari ve kültürel yapılar ve parklarla şekillenmiştir.< [3] Ankara’nın erken Cumhuriyet döneminde oluşan bu yapılı çevresi, başkent olunca aldığı göçün İkinci Dünya Savaşı’nın ardından da ivmesini artırarak sürmesiyle dönüşmeye devam etmiş; 1954 tarihli Uybadin-Yücel Planı ile şekillenen yeni süreç, modern kentsel kimliğini güçlendirerek 20. yüzyılın son onyıllarına kadar etkili olmuştur. [4] Kentin yapılı çevresi yüzyılın ikinci yarısında kuzey-güney aksında gelişmeye devam etmiş; Lörcher ve Jansen Planları’ndan itibaren tanımlanan ve Uybadin-Yücel Planı’nın da desteklediği güneye doğru büyüme bu dönemde Ulus’un yanı sıra Kızılay bölgesinin ikinci bir merkez olarak öne çıkmasını sağlamıştır.

“Ankara: Modern Bir Cumhuriyet Başkentinin Planlanması ve İnşası” olarak tanımlanan miras alanı, kronolojik olarak kentin 1920’lerden 1970’lere uzanan süreçte deneyimlediği bu planlama ve inşa süreçlerini vurguluyor. Mekânsal olarak ise, kale ve çevresindeki tarihi merkezden güneyde yeni yerleşim bölgelerine doğru gelişimin ana aksını oluşturan Atatürk Bulvarı’nı odağa alıyor. [5] Bulvar aksı, kentin 20. yüzyılda deneyimlenen gelişimini sergileyip bu dönüşüme tanıklık ederek ve aynı zamanda bizzat bu dönüşümü sağlayarak başkentin kimliğiyle özdeşleşmiştir. Bu aksın ana kamusal odaklarını tanımlayan Ulus ve Kızılay meydanları ile yakın çevrelerinde inşa edilerek kent merkezinin hem işlevsel hem de biçimsel kimliğini oluşturan idari, ticari ve kültürel yapılar ve parklar, Atatürk Bulvarı’nın kentlinin bir araya geldiği ve kent yaşamını paylaştığı en önemli kamusal alan olmasını sağlamıştır. Ankara’nın bu aks ekseninde modern bir ulusal başkent olarak planlanması ve inşasında 20. yüzyılın uluslararası ortamıyla iletişim şekillendirici olmuş; kentin çağdaş modernleşme ve ulus-devlet oluşumu süreçlerinde Avrupalı mimarlar ve planlama uzmanları da önemli rol oynamıştır. Bu nedenle, Ankara’nın yapılı çevresi, ülkenin yerleşik gelenekleri ile uluslararası / çağdaş planlama ve mimarlık yaklaşımlarının etkileşimiyle oluşan modernleşme sürecinin birlikteliğinin ürünüdür.

Ankara, 20. yüzyılın yeni politik oluşumlarının modern ulusal alternatif merkezleri olarak planlanmış ve inşa edilmiş olan Avusturalya’nın başkenti Canberra (1927), Brezilya’nın başkenti Brasilia (1960), Pakistan’ın başkenti İslamabad (1960) ve Hindistan’da eyalet merkezi Chandigarh (1966) gibi örneklerle benzerlikler taşımakta; 1920’lerde Osmanlı başkenti İstanbul’un yerini alıp Cumhuriyet’in başkenti olarak planlanıp inşa edilmesiyle öncül bir örnek oluşturmaktadır. Benzer şekilde planlanıp inşa edilmiş olan Brasilia kenti 1987’den beri Dünya Mirası Listesi’nde yer almaktadır. Yapılı çevresinin modern kimliğiyle öne çıkan bir kent olarak Ankara, Dünya Mirası Listesi’nde yine modern kimliklerine referansla yer alan “Le Havre: Auguste Perret tarafından yeniden inşa edilen kent”, “Ivreas: 20. Yüzyılın Sanayi Kenti”, “Rabat; Modern Başkent ve Tarihi Kent: Ortak Miras”, “Berlin: Modern Konut Yerleşimleri”, “Beyaz Kent Tel Aviv: Modern Hareket” ve “Casablanca: Yirminci Yüzyılın Kenti, Etkilerin Kesişim Yeri” (Geçici Liste) kentleri ve yerleşimleriyle de ortak özelliklere sahiptir.

Türkiye’nin UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde yer alan 21 ve Dünya Mirası Geçici Listesi’nde yer alan 80 miras alanı içinde “İstanbul'un Tarihî Alanları”, “İzmir Tarihî Liman Şehri” ve “Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzaj Alanı” gibi modern miras katmanını da içeren yerleşimler ya da “Çanakkale ve Gelibolu 1. Dünya Savaşı Alanları (Çanakkale)” gibi belirli bir temaya referansla tanımlanan modern miras örneği bulunmaktaysa da, 20. yüzyılın modern yapılı çevre oluşturma sürecini kendi çoğulluğu ve geniş kapsamı ile temsil eden ilk miras alanı “Ankara” olmuştur. [6]

Ankara’da ilk modern planlama ve inşa girişimlerinden bu yana geçen 100 yılı aşan zamanda 6 milyon nüfusa ulaşan kent bir metropole dönüşmüşse de Atatürk Bulvarı aksında gelişen kent merkezinde 20. yüzyıl boyunca inşa edilmiş olan modern kamusal yapı ve alanlar ile bu bölgenin modern planlama girişimleriyle oluşan kentsel biçimlenmesi hala yaşamakta, mekânsal ve mimari özelliklerini büyük oranda korumaktadır. Ankara’nın ulusal başkent olarak oluşumunu temsil eden bu mimari üretimin özellikle erken Cumhuriyet dönemi örnekleri önemli oranda tescil edilmişse de kentin 20. yüzyıl modern mirasını oluşturan birçok yapı ve alanın politik ve ekonomik nedenlerle özgün değerlerini kaybedecek şekilde dönüştürülmesi ve hatta kaybedilmesi riski son yıllarda hızla artmıştır.

Bu yıkım sürecine karşı Ankara’nın modern mirasını korumak için mücadelenin en önemli adımı, 20. yüzyılda üretilen yapılı çevrenin değerlerinin toplum tarafından kabul görmesini sağlamak olacaktır. Güncel tarih araştırmaları, kentin planlanması ve inşasını çoğulcu ve kapsamlı bir çerçevede yorumlamakta ve bu değerlerin tanımlanmasına zemin oluşturmaktadır. [7] Akademik çalışmaların kentin yapılı çevresi hakkında ürettiği bilgiyle tanımlanan değerlerinin meslek kuruluşları ve sivil toplum örgütlerinin katılımları ve destekleriyle savunulması ve böylece toplumda bu konuda farkındalık yaratılmasıyla Ankara’nın modern başkent kimliğini şekillendiren planlama ve mimari mirasının dünyadaki benzer örnekler gibi korunması sağlanabilir. “Ankara: Modern Bir Cumhuriyet Başkentinin Planlanması ve İnşası” olarak tanımlanan miras alanının UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne kaydedilmesiyle bu hedefe ulaşmak için önemli bir adım atılmıştır.

* Resimler; “Ankara: Modern Bir Cumhuriyet Başkentinin Planlanması ve İnşası”, (https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-397075/ankara-modern-bir-cumhuriyet-baskentinin-planlanmasi-ve-insasi-ankara-2025.html) [Erişim:30.06.2025] kaynağından alınmıştır.

NOTLAR

[1] Miras alanının tanımı için, bkz.: kvmgm.ktb.gov.tr/TR-397075/ankara-modern-bir-cumhuriyet-baskentinin-planlanmasi-ve-insasi-ankara-2025.html.

2021 yılında başvuru dosyasını tamamlamak üzere UNESCO Türkiye Milli Komisyonu bünyesinde oluşturulan alt çalışma grubunda Prof. Dr. T. Elvan Altan, Prof. Dr. Savaş Zafer Şahin, Prof. Dr. Özlem Karakul Türk ve Dr. Zeynep Tuna Yüncü yer almıştır.

Ankara Büyükşehir Belediyesi bünyesinde kurulan UNESCO biriminin çalışmaları için, bkz.: www.ankara.bel.tr/unesco-ankara/ataturk-bulvari.

[2] Ankara’nın tarihi ile ilgili kapsamlı bilgi için, bkz.: Akpolat, M. S. ve Eser, E., der., 2004, Ankara: Başkentin Tarihi, Arkeolojisi ve Mimarisi, Ankara Enstitü Vakfı Yayınları, Ankara; Aydın, S., Emiroğlu, K., Türkoğlu, Ö. ve Özsoy, E. D., 2005, Küçük Asya’nın Bin Yüzü: Ankara, Dost Kitabevi, Ankara.

[3] Ankara’nın yapılı çevresinin erken Cumhuriyet dönemindeki dönüşümü kent ve mimarlık tarihi çalışmalarında detaylı olarak incelenmiştir. Bkz. (kronolojik sırayla): Yavuz, F., 1952, Ankara’nın İmarı ve Şehirciliğimiz, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, Ankara; Akçura, T., 1971, Ankara. Türkiye Cumhuriyeti’nin Başkenti Hakkında Monografik Bir Araştırma, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları, Ankara; Tankut, G., 1993, Bir Başkentin İmarı, Anahtar Kitaplar Yayınevi; Cengizkan, A., 2004, Ankara’nın İlk Planı: 1924-26 Lörcher Planı, Ankara Enstitüsü Vakfı ve Arkadaş Yayıncılık; Cengizkan, A. ve Cengizkan, N. M., 2019, Bir Şehir Kurmak: Ankara 1923-1933, Koç Üniversitesi VEKAM, Ankara; Günay, B., 2013, Ankara - Spatial History, ODTÜ MF Cep Kitapları Dizisi 1, Ankara.

[4] Ankara’nın yapılı çevresinin 20. yüzyıl ortasından itibaren dönüşümü henüz literatürde hak ettiği detayda yerini alamamıştır; az sayıdaki çalışmaya örnek olarak, bkz.: Cengizkan, A., 2006, “1957 Yücel-Uybadin İmar Planı ve Ankara Şehir Mimarisi”, T. Şenyapılı, der., Cumhuriyet'in Ankara'sı: Özcan Altaban'a Armağan içinde, ODTÜ Yayıncılık, Ankara, ss.24-59; İmamoğlu, B., E. Altan Ergut, 2007, “‘Mimarlık Tarihi Araştırma Stüdyosu’ Çalışmasının Düşündürdükleri: Ankara’da Mimarlık, 1950–1980,” Mimarlık, sayı:337, ss.56-59.

[5] Atatürk Bulvarı üzerine kapsamlı çalışma gerçekleştirilmiştir; örneğin, bkz. (kronolojik sırayla):

Baydar, L., 1992, “Ankara-Atatürk Bulvarı”, Ankara Dergisi, cilt:1, sayı:4; Keskinok, Ç., (der.), 2009, Ankara Kentinin Planlaması ve Atatürk Bulvarı’nın Oluşumu, Cumhuriyet Devriminin Yolu Atatürk Bulvarı, Koleksiyoncular Derneği Yayını, Ankara; Balamir, A., Özkan, S., Treske, G., Keskinok, Ç., Ulusoy, Z., Cengizkan, A., Erzen, J., Günay, B., 2019, “Ankara’nın Yitik Bulvar Kültürü”, T. E. Altan ve S. Enginsoy Ekinci (der.), İnci Aslanoğlu için Bir Mimarlık Tarihi Dizimiiçinde, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları, Ankara; Uzgören, G., 2019, “Conservation of Architectural Heritage in Atatürk Bulvarı”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, ODTÜ, Ankara. Ayrıca, Başkent Üniversitesi bünyesinde Kanal B işbirliği ile 2018 yılında gerçekleştirilen “Cumhuriyet'in Müzesi Atatürk Bulvarı” programı için, bkz.: www.youtube.com/@cumhuriyetinmuzesiataturkb1722.

[6] Türkiye’nin UNESCO Dünya Mirası Listesi ve Dünya Mirası Geçici Listesi’nde yer alan miras alanları için, bkz.: www.unesco.org.tr/Pages/125/122/UNESCO-D%C3%BCnya-Miras%C4%B1-Listesi.

[7] Ankara’nın 20. yüzyılda oluşan yapılı çevresini farklı çerçevelerden inceleyen çalışmalara örnek olarak, bkz.: Sargın, G. A. (der.), 2002, Ankara'nın Kamusal Yüzleri: Başkent Üzerine Mekân-Politik Tezler, İletişim Yayınları, İstanbul; Şenyapılı, T., (der.), 2006, Cumhuriyet’in Ankara’sı, ODTÜ Yayıncılık, Ankara; Altan Ergut, E., koordinatör, 2012, Bina Kimlikleri. Ankara-Cumhuriyet’in 50 Yılı, Mimarlar Odası Ankara Şubesi Yayını, Ankara; Altan Ergut, E. ve Boyacıoğlu, E. (der.), 2012, Bir Başkentin Oluşumu: Avusturyalı, Alman ve İsveçli Mimarların Ankara’daki İzleri, Goethe Enstitüsü, Ankara; Şenol Cantek, F., 2012, Cumhuriyet’in Ütopyası: Ankara, Ankara Üniversitesi Yayınevi; Bayraktar, N., Batuman, B. ve Ayhan, E. S. (der.), 2014, Sivil Mimari Bellek Ankara 1930-1980, Sergi Kataloğu. Koç Üniversitesi VEKAM, Ankara. Ayrıca, Koç Üniversitesi VEKAM tarafından desteklenen “Ankara’da İz Bırakan Mimarlar” (https://www.ankaradaizbirakanmimarlar.com) (2017-23)  ve Ankara Büyükşehir Belediyesi tarafından desteklenen “Bellek Ankara” (https://bellek.ankara.bel.tr) (2021-22) projeleri gibi çalışmalar da Ankara’nın modern kent ve mimarlık mirasının tanıtılmasına katkı sağlamaktadır.