Stuttgart Dış İlişkiler Enstitüsü’nün Berlin Güzel Sanatlar Akademisi ile işbirliği içinde, Berlin Teknik Üniversitesi Kütüphanesi’ne bağlı Mimarlık Müzesi, Alman Film Enstitüsü Frankfurt/Main ve Kaiserslautern Teknik Üniversitesi destekleri ile düzenlenen sergi 18 Ekim - 4 Kasım 2008 tarihleri arasında Ankara Çağdaş Sanatlar Galerisi’nde açıldı. Geniş bir akademik ve profesyonel kadronun hazırlayıp kavramsallaştırdığı, maket, adapte olabilir sergi düzeni ve vitrinlerin, film köşeleriyle birlikte ele alındığı “Hans Poelzig (1869-1936). Mimar-Öğretmen-Sanatçı” başlıklı sergide, bu çok yönlü sanatçının hemen her uğraşı alanına eşit ve ayrıntılı yer ayrıldığı görülüyordu. Bu serginin başarılı olmasının, örgütlenme ve kolektif çalışma becerisine dayandığını ise eklemek durumundayız: Burada on yedi müze, arşiv ve özel koleksiyon ile üç üniversitenin ilgili bölümlerinin katkı ve çabalarıyla elde edilen bir başarıdan sözetmekteyiz.
 
Sergi katalogundaki bilgiler, Poelzig’in Alman mimarlığı ve 20. yüzyıl mimarlığı açısından ne denli önemli olduğunu şu nirengi noktalarıyla ifade etmekte:
 
“Bu sergide orijinal proje ve çizimler, çağdaş fotoğraflar, yağlıboya resimler, eşyalar, çok sayıda orijinal model, film fragmanları, belgesel malzeme ve Poelzig yapılarının bugünkü fotoğraflarla yorumu gösterilmektedir. Alman mimarisinin geçmişi bu yapı ustası olmadan düşünülemez. Ancak uluslararası bağlamda yapıtları o ölçüde tanınmaz. Poelzig modernist Alman mimarlardan farklı olarak ülkesinde kalmıştır. ‘Üçüncü Reich’ döneminde Türkiye’de kendine yeni bir çalışma alanı bulma düşüncesini gerçekleştiremeden 1936 yılında hayata veda etmiştir. Ve yapılarını sadece Almanya’nın o zamanki sınırları içinde yapmıştır. Walter Gropius, Ludwig Mies van der Rohe veya Eric Mendelsohn’un sürgündeki öğretim faaliyetleri ve uluslararası ilişkileri sayesinde gerçekleştirdikleri yayın yapma olanağına Poelzig kavuşamamıştır.”
 
Gerçekten de bu başdöndürücü yaratı alanları zenginliği ve katkısı, “Marlene Poelzig, Moeschke”, “Mimaride Fermantasyon”, “Kolektif Coşku”, “Göz için Müzik”, “Tablolaştırılan Baladlar”, “Sahne ve Film”, “Tekniğin İfadesi”, “Büyük An’lar”, “Büyük Şehir Mimarisi”, “Müstakil ve Bahçeli Ev”, “Son Projeler” ve “Sanat Sadece Ustanın Yanında Öğrenilir” başlıklı bölümlerde yansıtılıyordu. Bu akıllıca bölümleme, 20. yüzyılın tematik olarak en baskın sorun alanlarını içerdiği gibi, bir ressam, sanatçı ve eğitmen olarak mimarın, belli başlı etkin olduğu konuları da içermekteydi. Yüzyılın ilk çeyreğinde popüler ve sansasyon arayışındaki meslektaşlarından uzak durmaya çalışarak üreten ve öneren Hans Poelzig’in, gerek ekspresyonist, gerek fonksiyonel belirlenimleri etkilediği ve hatta biçimlendirdiği söylenebilir. Düşünsel duruşdaki bu kararlı bağımsız ve ayrıcalıklı konumun, politik duruşu için de belirleyici olduğu; ‘nasyonal sosyalist’ hareketin yükseldiği Almanya’da bu ortama katılmadığı; örgütçü yanıyla gerek Werkbund, gerekse Alman Mimarlar Birliği BDA’da başkanlık yaparak yönlendirici olduğu söylenmelidir.
 
İlk mimari projeleri, özellikle de kendisine 1897 yılında Schinkel Ödülü’nü kazandıran Belediye Sarayı Tasarımı, onun yeni gotikçi Kari Schâfer’in yetenekli ve sadık bir öğrencisi olduğunu gösterdiği söylenen Poelzig’in, Breslau’da verdiği dersler ve yaptığı gözlem dolu geziler sonucunda, Löwenberg Belediye Sarayı (1903-05) ve Maltsch Kilisesi (1904) gibi projelerinde yöre geleneklerine yöneldiği saptanmaktadır. 1906’da kaleme aldığı yazıda, bu bilinçli arayışını “günümüz mimarisinin önünde duran görevi" olarak şöyle tanımlamaktadır: ”Yapısal görevlerimizin önümüze koyduğu sorunları çözerken geçmişten yararlanmadan yapamayız, ayrıntılar belki ama tektonik sorunların üstesinden gelmek için yapılan çalışmaları gözardı edemeyiz". Nietszche, Semper, Scheffler ile kurduğu düşünsel ilişki, onu
belki de bir dönemin kapanışını hazırlayan projelerin gerçekleştirilmesine götürür. Karl Scheffler, şöyle diyecektir: “Kendi zamanlarının işlevini yerine getirirken, yenilenme ve zevk inceltici rol oynayarak, uzun zamandır süregelen bir gelişmeyi sona erdirdiklerinin bilincine varılmalıdır." Gerçekten de gündeme getirdiği çözümler, hem bir dönemin en rafine ürün ve temsilleri olarak algılanabilir; hem de içerdikleri esinleyici kaynakla yeni bir dönemin açılmasına katkıda bulunan örneklerdir.
 
Üç sinema yapısı tasarlayıp inşa eden, dönemin en önemli mimari ürünlerinden endüstri yapıları konusunda her biri kendine özgü imgeleri olan tekstil fabrikası, enerji santrali, gemi işletmesi, kablo işleme hangarları gibi üretim mekânlarını yaratırken geleneğin içinden geliştirdiği yeni teknolojik arayışlarla hesaplaşan bu güçlü mimar, dönemin yeni arayışlarına uluslararası yarışmalara girerek yanıt vermekten çekinmedi: I.G. Boya Sanayi’nin yönetim binası (1928-31), “Şehir Tacı” düşüncesini yumuşatan bir havaya sahiptir. Genf Halk Birliği Sarayı (1927), Kharkow Müzikal Halk Sahnesi (1930/31), Moskova Sovyet Sarayı (1932) yarışmalarındaki önerileri, çağdaşlarıyla gösterdiği paralellik kadar bağımsızlığı da ortaya koyar. Kentin biçimlendirilmesinde projelendirme yoluyla söylediği sözler, gerçekten de yönlendirici ve eşik oluşturan tutumlara örnektir. Sergideki bu tür çizim ve projelerin aktardığı düşünceler, Poelzig’in ne denli çağdaş olduğunu ortaya koymakta: Friedrichstrasse İstasyon Kulesi (1921), Köln Ticaret Sarayı (1922) ve Hamburg Sergi Evi (1925) projeleri, oldukça cesur önerilerdir. Meydan tasarımları ve Masurenallee’deki Radyoevi (1928 - 1931), mekânın tektonik özelliklerinin seçkinleştiği uygulamalardır. Ancak Poelzig, şehir ölçeğindeki çalışmaları kadar, küçük ve toplu konut araştırma ve uygulamaları ile de öne çıkmaktadır. Aralarında Konrad Wachsmann’ın da bulunduğu bir dizi mimar, onun etki alanının genişliği ve derinliği konusunda bir bilgi vermektedir.
 
Poelzig’in yapılarından kimileri, özellikle endüstri yapılarından bazıları yıkılmıştır ya da bugün yıkılma tehdidi altındadır; ancak Berlin’deki Radyoevi ve Frankfurt’taki eski I.G. Farben Yönetim Binası gibi bazı yapılar restore edilmiştir ve çok iyi durumdadır.
 
Poelzig’in Türkiye için önemi, Türkiye’ye diğer Alman ve Avusturyalı meslektaşları gibi gelip katkıda bulunsaydı hangi kerteye ulaşırdı bilemiyoruz. Ancak en önemli modernist mimarlarımızdan Seyfi Arkan’ın yetişmesindeki katkıları dolayısıyla bile, “Poelzig Türkiye mimarlığını etkilemiştir” diyebiliriz. Bunu özellikle sergiyi gezerken duyumsamak olanaklıdır. Ayrıca bilindiği gibi I. Dünya Savaşı’ndaki Türk-Alman ittifakını belgelemek üzere İstanbul’da inşası tasarlanan Dostluk Evi için (1916) önerdiği proje, kentin genel görünüşüne hâkim kademeli bir yapı getirmektedir. Bu projedekine benzer bir kademeli yapıyı, sonraları 1930’lu yılların başında, çağrılı olduğu “Ankara Diplomatlar Kulübü” sınırlı yarışmasında yineler; ama Holzmeister’in birinciliği aldığı yarışmada yapı (bugünkü Kızılay Orduevi), onun tarafından gerçekleştirilir. 1934 sonu ile 1935 başlarında İstanbul’da bugünkü AKM’nin yeri için açılan tiyatro ve konservatuar binası yarışmasında birincilik ödülü alır. İstanbul’a gelip Güzel Sanatlar Akademisi’ni yönetmek için görüşmeler yapar; İstanbul Belediyesi danışmanı olarak çalışan dostu Martin Wagner kendisine yardımcı olur; ancak erken ölümü, bu düşüncelerin gerçekleşmesine izin vermez.
 

Hans Poelzig (1869-1936) Yaşamöyküsü*
 
1869
İngiliz George Acland Ames ile evli olan Grâfin Clara Henriette Maria Poelzig’in altıncı çocuğu olarak dünyaya geldi. Acland babalığını mahkemede reddetti. Branderburglu Kantor Emil Liese ve eşi Bayan Stolpe’nin yanında evlatlık olarak yetişti.
 
1879-1888
Potsdam’da lise öğrenimi gördü. Liseyi olgunluk sınavı ile bitirdi.
 
1888- 1894
Berlin Charlottenburg Teknik Yüksekokulu’nda öğrenim gördü, Cari Schâfer’in öğrencisi oldu.
 
1893
Teknik Yüksekokulu’ndaki birinci ana sınavı ”pekiyi" derece ile verdi.
 
1893-1894
Schâfer’in eski asistanı Hugo Hartung’un mimarlık bürosunda çalıştı.
 
1894-1895
Neuruppin Piyade Birliği’nde askerliğini yaptı.
 
1896-1900
Berlin’de Prusya Kamu Hizmetleri Bakanlığı’nda inşaat başmüdürü olarak çalıştı.
 
1898
Berlin Mimarlar ve Mühendisler Derneği’nin Schinkel Yarışması’nda ikinci ödülü aldı.
 
1899
Charlottenburg Teknik Yüksekokulu’nda ikinci ana sınavı ”takdirle" verdi. Maria Voss ile evlendi. Bu ilk evliliğinden üç oğlu ve bir kızı dünyaya geldi: Hans, Jochen, Ruth, Peter.
 
1900
Breslau’daki (Wroclaw) Prusya Kraliyet Sanat ve Tatbiki Sanatlar Okulunda işe başladı. Mimari çizim ve taslak, sedefçilik ve “malzeme stilistiği" dersleri verdi.
 
1903 -1916
1911 yılında adı Prusya Kraliyet Güzel Sanatlar ve Tatbiki Sanatlar Akademisi olarak değiştirilen Breslau Okulu’nda müdürlüğe atandı.
 
1908
Poelzig 1907 yılında kurulan Werkbund’a girdi. Dürer Birliği’nin ve Almanya Anavatanı Koruma Birliği’nin üyesi oldu.
 
1916-1920
Dresden’de belediye yüksek yapı danışmanlığı yaptı. Teknik Yüksekokul’da mimari tasarım seminerlerini yönetti.
 
1918
Daha sonra ikinci eşi olacak olan Berlinli Marlene (Martha Helene) Moeschke ile tanıştı. İç dekorasyon ve mimari tasarım konularında yoğun işbirliği yaptı.
 
1919
Stuttgart’taki Werkbund Kongresi’nde Werkbund’un gelecekteki görevleri üzerine programatik bir konuşma yaptı ve Alman Werkbund’un ilk başkanı seçildi.
 
1920
Berlin Prusya Güzel Sanatlar Akademisi’nde “Mimari Ustalık Atölyesi" başkanlığına atandı.
 
1921
Werkbund başkanlığından istifa etti, yerine Richard Riemerschmid seçildi.
 
1923
Berlin Charlottenburg Teknik Yüksekokulu Mimari Bölümü’nde ordinaryüs profesörlüğe getirildi. Ustalık atölyesindeki görevini fahri olarak yürütmeye devam etti.
 
1924
Marlene Moeschke ile evlendi. Bu evlilikten iki kızı ve bir oğlu oldu: Marlene, Alexander, Angelika.
 
1924-1929
Zehnerring ve Der Ring Mimarlar Birliği üyesi oldu.
 
1926-1933
Alman Mimarlar Birliği BDA’nın Yönetim Kurulu Üyeliği’ne seçildi. Bu birliğin birinci başkan yardımcılığını yaptı.
 
1929
Stuttgart Teknik Yüksekokulu’nda “yapı sanatında yeni duyarlılığın yürekli önderi"ne fahri olarak Dr. Ing. unvanı verildi.
 
1931
Berlin Paris Meydanı’nda Prusya Güzel Sanatlar Akademisi’nde Poelzig ve Ekolü Sergisi yapıldı. Nasyonal sosyalist basında Poelzig’e karşı bir karalama kampanyası başlatılır ve bu ”Üçüncü Reich" zamanında giderek yoğunlaştı. BDA’nın Berlin Federal Meclisi’nde “Mimar” adını taşıyan bir konferans verdi.
 
1932 - 1933
Güzel Sanatlar Akademisi Başkan Vekilliği’ne atandı. Alman Werkbund’un başkan yardımcılığına atandı.
 
1933
Berlin Serbest ve Uygulamalı Sanatlar Okulları Birliğini dört ay süreyle müfettiş olarak yönetti.
 
1935
İstanbul’daki Güzel Sanatlar Akademisi’nde profesörlük için görüşmeler yaptı. Poelzig iki kez İstanbul’a geldi, fakat karar veremedi. Yaşlılık nedeniyle Prusya Güzel Sanatlar Akademisi ve Teknik Yüksek Okul’daki
görevlerinden çekildi.
 
1936
Poelzig 14 Haziran’da üçüncü kez geçirdiği inme sonucu hayatını kaybetti ve Wannsee’deki köy mezarlığına defnedildi.
 
* Yaşamöyküsü ve fotoğraflar sergi katalogundaki bilgilerden alınmıştır: Pehnt, Wolfgang ve Matthias Schirren, 2007, Hans Poelzig: Architekt Lehrer Künstler, Institut für Auslands- beziehungen, Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart.

 

 
 
1, 2, 3. Ausstellungs und Wasserturm auf der Oustdeutschen Industrieausstellung, Posen, 1910-11.
4. Chemische Fabrik, Posen, 1910-11.
5. Haus des Rundfunks, Berlin, 1928-31.
6. Wettbewerbsentwurf Haus der Freundschaft (Dostluk Evi), İstanbul, 1916.
7, 8. Goethe Universitat, Frankfurt, 1928-31.
9. Brand im Getto, sahne tasarımı, 1920.
10. Max Berg, Breslau, 1911-13.
11, 12. Kino Babylon, Berlin, 1927-29.
13. Jahrhun der Tausstellung, Breslau, 1911-13.
 
Fotoğraflar sergi katalogundan (Pehnt, Wolfgang ve Matthias Schirren, 2007, Hans Poelzig: Architekt Lehrer Künstler, Institut für Auslands- beziehungen, Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart) alınmıştır.