Teksas eyaletinin San Antonio kentinde çocuklara yönelik okul dışı sanat çalışmaları 1960’lı yıllara kadar gidiyor.1 (Resim 1) San Antonio’da bu konuda öncülüğü özel bir kuruluş olan Güneybatı Sanat ve Elsanatları Okulu (SSAC)2 yapmış. Sözü edilen okulun etkinliklerine “çocuk ve mimarlık” sürekli bir program niteliğinde 1990’larda dahil edilmiş. SSAC, çocuk-mimarlık çalışmalarını müfredat destekli sınıf içi ve okul dışı programlarla günümüzde de başarıyla sürdürüyor. Okulun son girişimi olan ve çocuklar için bir “mimarlık modeli” olarak sunulan KIDS Projesi, bu makalenin konusunu oluşturmaktadır.

Örgütlenme Modeli olarak KIDS

Çocuk Teşvikli Tasarım Çözümleri Projesi 3, KIDS, San Antonio’da daha önce yapılan çocuk ve mimarlık çalışmaları içinde farklı bir yere sahip. Proje bir işbirliği ve örgütlenme modeli olarak geliştirilmiş, San Antonio’da ilk kez beş kurum biraraya gelerek çocuk, kent ve mimarlık alanında ortaklaşa çalışmıştır. Projede yer alan kurumlar SSAC, Mimarlar Odası San Antonio Şubesi, Mimarlık Vakfı, Teksas Üniversitesi Mimarlık Bölümü ve ilköğretim okullarından oluşmaktadır.4

KIDS içinde kurumlar değişik sorumluluklar altında yer alırlar: Proje yürütücüsü olan SSAC ilkokullar ile mimarlık kurumları arasında bağlantı kurmak ve ekibe çocuk eğitiminde deneyimli yerel sanatçılar sağlamak, Mimarlar Odası KIDS bütçesini karşılamak 5 ve Mimarlık Vakfı ile birlikte yerel mimarların ve mimarlık bürolarının programa katılımını sağlamak, Mimarlık Vakfı ise proje lojistiği üzerinde odaklanır. Proje ekibini ilkokul öğretmenleri, mimarlar, sanatçılar, yüksek lisans mimarlık öğrencileri ve kurum temsilcileri oluşturur.6 (Resim 2) Ekip içinde, mimarlar proje ve ders programının geliştirilmesi, sanatçılar programın ilkokul eğitim müfredatına denkliğinin sağlanması ve uygulamalara sanat perspektifinin yansıtılması, mimarlık öğrencileri derslerin yürütülmesi için gereken hazırlıkları ve çalışmaların belgelenmesi, sınıf öğretmenleri ise mimar-çocuk iletişiminde aracılık görevini üstlenirler.

KIDS Projesi, 2008 yılında San Antonio Bağımsız Okul Bölgesi’ne bağlı Austin, Bonham ve Nelson ilkokullarında 3. sınıf öğrencileriyle yürütüldü. Ocak-Nisan ayları arasında uygulanan programa 57 öğrenci katıldı. Öğrenciler 10 hafta boyunca, haftada 2’şer saat kent ve mimarlık üzerine kurgulanan çalışmalar yaptılar. Dersler (ya da buluşmalar) mimar, sanatçı, mimarlık öğrencisi ve sınıf öğretmeni olmak üzere 4’er kişilik 3 ayrı ekiple yürütüldü. Proje sürecinde uzmanlıklararası iletişim, işbirliği ve ekip çalışması ya da örgütlenme modeli, KIDS’in önemsenen deneyimlerinden birini oluşturdu. 7

KIDS Projesi Amaç ve Hedefleri

Programın temel amacı, çocukta yapılı çevrenin gündelik yaşamındaki rolüne ilişkin farkındalık düzeyini artırmaktır. KIDS’in genel hedefleri arasında ilkokul 3. sınıf öğrencilerine mimari tasarım sürecine ve kentsel mekâna ilişkin bir takdir duygusu kazandırmak; çizimler ve maketler aracılığıyla çocuklara gözlemleme, uygulamalı matematik, ölçülendirme-ölçeklendirme ve yapı/inşaat konularında beceriler kazandırmak; Teksas Eğitim Ajansı’nın ilkokul 3. sınıflar için belirlediği sanat eğitimi standartlarını; ayrıca matematik, fen, sosyal, dil bilgisi ve tarih gibi zorunlu ders konularını kapsamak olarak sıralanabilir.

Program -Mimarlık- Kurgusu

KIDS program içeriği farklı uzmanlık ve yaklaşımların kesişiminde bir ekip çalışmasıyla üretilir. Ders programı, mimarlığı bir sanat ve uygulama alanı olarak kuran temel öğelerin çocuk tarafından anlaşılmasına yöneliktir ve birbirini takip eden bir dizi alıştırma/uygulama seklinde kurgulanmıştır. (Resim 3) Ders dizisi, “kütle/blok” olarak da adlandırılan, dört temel öğe tarafından tanımlanır: “İşlev, biçim, strüktür ve çevre”. Bu çekirdek öğeler birbirine beş etkinlik dizisiyle ilişkilendirilir: “Tarih, Çizim, Malzeme, Işık ve Günlük”. KIDS ekibi temel mimarlık kavramlarını örüntüleyen bu etkinlikleri “ilmek” olarak adlandırır.

Ders baslıkları (bloklar) 5–10 dakikalık görsel malzeme ağırlıklı aktarımlarla öğrencilere tanıtılır.8 Yerel ve küresel mimarlık örneklerinden oluşan power-point gösterimleri mimarlar tarafından hazırlanıp sunulur. Bu mimari okumalar, okul dışı gezilerle çocuklarda pekiştirilmeye ve kentle, yerelliklerle buluşturulmaya çalışılır: Mahalle/yakın çevre gezisi ve mimarlık bürosu gezisi. 9 Yapısal olarak tipik bir ders, ele alınan konuya odaklanmış görsel sunum, sözel tartışma ve ana uygulamanın yanısıra, çizim yapma, yazıyla düşünceleri ifade etme, değişik malzemeler üzerinde çalışma, doğal ışık alıştırmaları ve maket yapmayı içerir. (Resim 4) Bu etkinlikler 10 ders boyunca üzerinde çalışılan “bitmiş bir son ürün” elde etmeye yöneliktir. Ancak, “bitmiş” ürün etkinliklerin koşullandırdığı bir çıktı olmaktan ziyade, çocuğun arayış, alıştırma, keşif ve deneyim sürecinin ürünü olması beklentisiyle tanım olarak özellikle belirsiz bırakılır.

KIDS ders programı ve etkinliklerinin temel olarak mimarlığın “parça-bütün” ilişkisi üzerinde yoğunlaştığı söylenebilir. Programa temel niteliğini veren parçalardan bütüne varma ya da “birleştirme” (assembly) kavramı iki ölçek ve etapta ele alınır, böylelikle ikili bir ders programı ortaya çıkar. İlk etapta, çocuklar her hafta döşeme, duvar, çatı gibi temel yapı öğelerinden (ya da blok olarak tanımlandığında işlev, biçim, strüktür gibi mimarlık kavramlarından) biri üzerinde çalışır, program ilerledikçe bu öğeleri teker teker eklemleyerek biraraya getirir ve bireysel olarak bitmiş bir son ürün (maket) üretir. İkinci etapta öğrenciler maketlerini (binalarını) biraraya getirerek bir kent parçası kurar. KIDS projesinde parçaların bütünü oluşturması kavramı bina ve kent ölçeğinde ele alınır.

2008 Bahar Yarıyılı Ders Uygulamaları

Öğrenciler birleştirme yöntemiyle mozaik çalışmasında tanışır. (Resim 5) Mozaik çalışmasında, maketin (binanın) zemin döşemesi, 30x30 cm boyutlarında delikli ahşap levha (pegboard) üzerine renkli kağıt ya da seramik parçalar yapıştırılarak tasarlanır. Levhaya yerleştirilen değişik boylardaki ahşap dübeller tasarımda döşemeden duvara geçişi sağlar. Çocuklar maketin taşıyıcı elemanı olarak görev yapan ahşap dübelleri çeşitli malzemelerle 10 işleyerek duvara dönüştürür. (Resim 6) Kapı, pencere gibi boşluk elemanları duvar kuruluşu sırasında tartışmaya açılır. Bu tartışmayı fiziksel mekânla ilişkilendirerek sürdürmek amacıyla okul binaları irdelenir; öğrenciler okullarındaki duvar, kapı ve pencereleri inceleyerek eskiz çizimleri yapar. (Resim 7) Başka bir deyişle, okul binaları öğrenciler tarafından mimarlık gözlüğüyle yeniden keşfedilir.

Mimaride “biçim” ve “ölçek” kavramları, ilkokul 3. sınıf öğrencilerine yine birleştirme yöntemiyle aktarılır. Bağlantılar (connections) uygulaması, dizgisel bina/maket çalışmalarından ayrı bir etkinlik olarak yürütülür. (Resim 8) Çocuklardan, farklı boyutlarda renkli karton parçalarını birleştirerek küçük ölçekte bir strüktür yaratmaları istenir. Uygulamanın ikinci aşamasında, seçilen strüktürler öğrenciler tarafından büyük ölçekte, insan ölçeğinde inşa edilir. (Resim 9) Bağlantılar uygulaması, matematik ve ölçüm bilgilerinin kullanılması, iki boyutlu elemanların üç boyutlu strüktürlere dönüştürülmesi ve “boyut, ağırlık, yerçekimi, biçim ve ölçek” kavramlarının tartışılmasını amaçlar. Uygulama çocukların iki ayrı platformda, bireysel ve ekip çalışması içinde düşünce üretmesine olanak sağlar; mimari üretim sürecinin nasıl bir ekip çalışması olduğu yolunda deneyim kazandırır.

Maket çalışmasında duvarlardan çatı sistemine geçiş, programın 6. haftasında gerçekleşir. (Resim 10) Maketlere çatı elemanının eklenmesiyle, öğrencilerden binalarının işlevine karar vermeleri istenir.11 (Resim 11) Seçilen işlevlere göre maketler yeniden gözden geçirilip eklemeler ya da çıkarmalar yapılır. Mimarlıkta işlevin önemi, okul dışı gezilerde vurgulanır; mahalle gezisinde bina-mekân-işlev ilişkisi tarih ve kolektif bellek üzerinden irdelenir. (Resim 12) Mimarlık bürosu gezisinde ise, çocuklar işlev-program-arsadan başlayarak mimari tasarım süreç, araç ve ürünlerini gözlemleyerek deneyimler.

KIDS projesi kent tartışmalarıyla sonlandırılır. (Resim 13) Öğrencilerden bireysel maketlerinden oluşan bir kent parçası, bir mahalle tasarlamaları istenir. Uygulamada çocukların insan topluluklarının yapılı çevre yardımıyla ne şekilde sosyal, ekonomik, hukuksal yaşam biçimleri oluşturduğu üzerinde düşünmesi amaçlanır.

KIDS Başarı Parametreleri: Çocuklar için Mimarlık

Mimarlık mesleğini 9 yaş grubu çocuklarına özendirmek ya da meslek propagandası, KIDS projesinin hedeflerinden biri olarak görülmez. Proje ekibinin KIDS programından beklentisi, mimarlık, kent ve yapılı çevre konusunda öğrencilerin bir anlayış, düşünce, farkındalık ve duyarlılık geliştirmesidir. (Resim 14) Bu nedenle, programın çocuklara ne şekilde ulaştığının parametreleri proje ekibi tarafından önemsenir. Ders ve tartışma ortamlarında, geziler sırasında çocukların yaptığı yorumlar, sorduğu sorular, uygulamalardaki çizimler, eskizler, tutulan günlükler, ürünler ve son ürün olan maket, KIDS projesinin parametreleri olarak değerlendirilir.

KIDS parametreleri, ilkokul 3. sınıf öğrencilerinin: (Resim 15)

• Kendilerini, düşüncelerini fiziksel biçim diliyle ifade edebildiklerine,

• Her konuyu kendilerine yakın, kendilerine tanıdık olan şekliyle tanımladıklarına; bildikleri şeyleri sadece bildikleri şekilde çizebildiklerine,

• Kimi zaman yaratıcı olarak, çoğu zaman başlıkların dışına taşarak, ama “her zaman” sınırları zorlama eğilimlerine,

• Başlangıçta çılgın çözümlere atlasalar da, öğrencilerin mantıksal, akılcı ve gerçekçi mimarlık yaklaşımı sergilediklerine,

• İlk kararlarında, ilk seçimlerinde kilitlenip kaldıklarına; geri adım atıp telafi etme yoluna gitmek de zorlandıklarına,

• Risk almak ve kendini açığa vurmaktaki çekingenliklerine,

• Sosyal kıyaslamanın çocuklar üzerindeki etkinliğine,

• Karşı tarafın, başkalarının gözünden görme becerisine sahip olduklarına,

• Kendi davranışlarının ve kararlarının diğer insanları neden ve nasıl etkileyebileceği anlayışına da sahip olduklarına,

• Mimarlıkta ve kentsel mekânda neyin doğru neyin yanlış olduğunun keskin ayrımına varmaya çalıştıklarına,

ilişkin sonuçlar ortaya koyar.

Proje ekibi, KIDS programını kenti ve mimarlığı okuma, yaşama ve biçimlendirmede çocuklara tanınan bir şans, söz ve seçim hakkı olarak değerlendirir. Bu sonuçlar mimarlığın aracı oldukları, öğrencilere ve proje ekibine öğrettikleri ve denetimlendirdikleri adına bir başarı olarak görülür. (Resim 16) KIDS projesi, günümüzde bir örgütlenme modeli olarak başarısını kuran parametrelerin, gelecekte Texas’ın San Antonio kentinde hemşehrilik, vatandaşlık, sözcülük, liderlik, temsilcilik, yürütücülük gibi sosyal sorumluluklarla örtüşeceğinin bilinciyle yürütülür.

KIDS bugünün “çocuklar için mimarlık” hakkının ilerideki yıllarda “herkes için mimarlık” tanımına dönüşeceğinin umuduyla yürütülen bir çalışmadır.

* Resimler (aksi belirtilmedikçe) yazara aittir.

1 http://www.swschool.org/history.php (09.03.2009)

2 Southwest School of Art and Craft

3 Kids Initiating Design Solutions

4 Southwest School of Arts and Crafts (SSAC), American Institute of Architects San Antonio Chapter (AIASA), the Architecture Foundation of San Antonio (AFSA), University of Texas at San Antonio College of Architecture (UTSA), Austin Academy, Bonham Elementary School ve Nelson Elementary School.

5 KIDS bütçesi malzeme giderlerini, geziler için otobüs giderlerini ve ekip elemanlarının saat ücretlerini içerir. Mimar ücretleri çalıştıkları mimarlık büroları tarafından karşılanmıştır.

6 18 kişilik proje ekibindeki dağılımlar şöyledir: 5 üçüncü sınıf öğretmeni, 4 mimar, 3 sanatçı, 3 yüksek lisans mimarlık öğrencisi, 2 kurum temsilcisi (1 mimar ve 1 pedagog/sanatçı). Bu makalenin yazarı, KIDS Projesi’nde proje yöneticisi olarak görev yapmıştır.

7 KIDS Projesi, bu örgütlenme modeli içinde edinilen deneyimlerle, yukarıda sıralanan okulların 3. sınıflarında, 2008 Güz yarıyılında da devam etmiştir. 2009 Güz yarıyılından itibaren farklı ilkokullarda 5. sınıflarla çalışılacaktır.

8 Görsel blok aktarımları şunlardır: 1. Sanat olarak mimarlık: Mozaikler, 2. Mekânı belirlemek: Duvar, 3. Bağlantılar: Parça-bütün ilişkisi (form/yerçekimi/ölçek), 4. Mimarlıkta işlev, 5. Çatı sistemleri, 6. Kent ve mimarlık.

9 KIDS 2008 Bahar yarıyılında mimarlık bürosu gezisi, San Antonio’nun önde gelen ve AIA 2004 en iyi büro ödülü almış olan Lake-Plato Architects’e düzenlenmiştir. Bilgi için bakınız: http://www.lakeflato.com/ (09.03.2009)

10 Yün, renkli kağıt, karton, asetat, ahşap kamış vb.

11 İşlevin program içinde hangi aşamada çalıştırılacağı proje ekibinin en çok tartıştığı konulardan biri olmuştur. “İşlev” kavramı, “birleştirme” kurgusu uyarınca, ilk haftalarda bina elemanlarının tekil işlevleri (yağmura, güneşe karşı çatı, yerçekimi, rüzgara karşı duvar, hava ve günışığı için pencere ve benzerleri gibi), ardından binaların ve mekânların kullanım ve işlevlerinin tanıtılması şeklinde uygulanmıştır.