“Sürdürülebilir ürün tasarımı”, çoğu zaman “yeşil tasarım”, “çevreci tasarım” kavramlarıyla karıştırılabilmektedir. Öte yandan bu kategori karmaşası, gerçekten teknolojik açıdan sürdürülebilir ürün ile biçimsel olarak bu kodları taşıyan ürün arasındaki ayrımları bulanıklaştırmaktadır. Oysaki sürdürülebilir tasarım, yeniden üretim, yeniden kullanım, ısı, enerji, katı atık, maliyet azaltılması, kolay montaj, geri dönüşüm gibi ortak özelliklerin yanında ürün/hizmet ilişkisini gözönünde tutar; bireyin fiziksel ürün ihtiyacını en aza indirgemeyi hedefler. Sürdürülebilir tasarımın üretim ve kullanım aşamalarında çevresel etkileşimi, geri dönüşüm potansiyeli ve bunların tamamını kapsayan yaşam döngü değerlendirmesi gibi ölçülebilir özellikleri vardır. Ancak tasarımcılar, potansiyel kullanıcılarına bu teknik özelliklerle değil; renk, biçim ve malzeme seçimi gibi biçimsel kodlarla seslenerek, tasarımlarının sürdürülebilir tasarım kategorisinde olduğunu kanıtlamaya çalışmaktadır. Sürdürülebilir algısı yaratan bu sözleşmesel simgeler, uluslararası pazarda ürünlerin alıcı bulmalarını sağlamaktadır.

Sürdürülebilir tasarım, kontrolsüz nüfus artışı, buna bağlı olarak ekonominin hızlı büyümesi, doğal kaynakların erimesi, ekosistemin bozulması ve biyoçeşitliliğe zarar verilmesi gibi küresel çevre krizinin de etkisiyle eleştirel bir hareket olarak ortaya çıkmıştır. (1) Bu eleştirel tepki zamanla çevre bilinci oluşturma çabalarına da zemin kazandırmıştır. (2) Bu sayede, toksik etkisi olmayan ve üretimde az enerji gerektiren sürdürülebilir (3) ve dönüştürülebilir malzemelerin kullanılması sağlanmıştır. (4) Uzunca bir dönem “enerji verimliliği”, “çevre duyarlılığı” (5) terimlerinden, yalnızca daha az enerji gerektiren ürünleri imal etmek anlaşılmış; daha az enerji gerektiren imalat yöntemlerini de kapsayacak biçimde genişletilerek kullanılması akla dahi gelmemiştir. Böylece yeniden kullanım ve dönüştürülebilir odaklı tasarımlar, tasarım etki ölçümleri, kullanılan her kaynağın toplam küresel ayak izi, yaşam döngü değerlendirmesi, sürdürülebilir tasarım standartlarını oluşturma çabaları ortak paydalar olarak istenilen ölçüde kabul görmemiştir.

Sürdürülebilir Tasarım Alanında Ürün Göstergebilimi Uygulamaları

Göstergebilim bir ürünü farklı anlam katmanlarına bölmemize yardımcı olduğu için aynı zamanda ürünleri sınıflamamız ve değerlendirmemiz için de yol göstericidir. Eleştiri, krinein kelime kökeni temel alındığında sınıflamak ve ayrıştırmak anlamına gelir. (6) Eleştiri üzerine yapılan çalışmalar göstergebilimin bu açıdan eleştirel bir araç olarak kullanılabileceği üzerinde durur. Colquhoun, göstergebilimin eleştiri için niçin araçsallaştırılabileceğini savunurken, dilsel dizge ve estetik dizge arasındaki bağıntıdan yola çıkar. (7) Umberto Eco’nun sütun eleştirisi, göstergebilim ve eleştiri metinleri arasındaki bağlantıya dikkat çeker. (8)

Bu makalede ürün eleştirisi için göstergebilime başvurulmasının nedeni, ürünlerin piyasanın arzına sunulurken kullanılan kategorilerin geçerli olup olmadıklarını açığa çıkarmak ve bu yolla eleştirel bir yaklaşım geliştirmektir. Ürün pazarlama stratejisi, kullanıcıları o kadar yoğun yanlış bilgilendirme bombardımanına tutmaktadır ki, yalnız kullanıcılar değil, tasarımcılar da bu yanlış bilgilendirme ortamından etkilenmektedir.

“Sürdürülebilir” ve “yeşil” tasarım kavramlarının (9) , sadece içi boş bir etiket olarak sunulduğu örneklerde belli göstergelerin özenle kullanılması ve yinelenmesi nedeni ile kimi zaman tasarımcı ve kullanıcı arasındaki iletişim bağlantısı da kopmaktadır. İşte bu nedenle, yerleşik kategorileri eleştirmek amacıyla göstergebilimin seçilmesi uygundur.

Makalede inceleme nesneleri olarak, elektronik gereçler kategorisinden üç adet sürdürülebilir endüstriyel ürün seçilmiştir. Seçilen örneklere, Vihma’nın ürün göstergebilimi uygulanarak -kompaktlık, renk, ikonografi, malzemenin dokunsal kalitesi gibi biçim birimlerin, anlamlı bütün oluşturma evreleri- doğruluk ve geçerlilik parametreleri açısından incelenip, sınıflandırılmıştır. Sınıflandırılan bu inceleme nesneleri, yüzeyden, derin anlam katmanlarına inen göstergebilimsel çözümleme yöntemi aracılığıyla karşılaştırmalı olarak incelenip, dizgeselleştirilmiştir. İnceleme nesnelerinin seçilme sürecinde 16 endüstriyel tasarım web sayfası taranmış ve Core77 adlı tasarım portalından, Yeşil Tasarım Yarışması’nda (Greener Gadgets Design Competition) yarı finale, finale kalan ve ödül almış olan sürdürülebilir endüstriyel ürün tasarımlarından 3 tanesi konu edilmiştir.

Roland Barthes’ın medya ve reklam çözümlemeleri yaptığı Mythologies adlı kitabı ürün semiyotiği için önemli bir başlangıç kabul edilir. (10) Annanberg Okulu’nun temsicilerinden olan Klaus Krippendorf ile Reinhardt Butter’un 1980’lerde çağdaş felsefeden etkilenerek geliştirdiği ürün anlambilimi, içerik analizi şeklinde olmasına karşın ürün göstergebilimi disiplinine önemli katkılar sağlamıştır. (11) İsveç’te tasarım okullarında 20 yıl ürün göstergebilimi dersleri veren Rune Monö ise, Alman dilbilimci Karl Bühler ve Peirce’den etkilenerek tasarımcıların kullanabileceği ortak bir form dili geliştirmeye çalışmıştır. (12) Hemen hemen aynı dönemlerde Finlandiya’da Susan Vihma doktora çalışmasından (13) bu yana ürün göstergebilimini geliştirmeye çalışmaktadır. Aslında Vihma’nın ürün göstergebilimi, Charles Sanders Peirce’ın göstergebiliminin geliştirilmiş bir uyarlamasıdır ve ürün tasarımını anlamaya çalışan analitik bir yöntemdir. (14) Literatürden de anlaşılacağı gibi ürün göstergebilim yöntemindeki gösterge tipleri, Peirce’in görüntüsel “gösterge” (icon), “belirti” (indice) ve “simge” (symbol) kavramları üstünde temellenerek geliştirilmiştir. Vihma, yönteminde, öncelikle ürünün iskeletini oluşturan yapıyı parçalamış, sonra tasarım ürününün parçalarını işlevsel açıdan eklemlemeye çalışmıştır. Bosse Westerlund (2002) ve Shaleph O’Neill’in (2005) ürün göstegebilimini yöntem olarak benimsediği makaleleri bizim için örnek uygulamalar olmuştur. Biz de çalışmamıza öncelikle onların yaptığı gibi ürünün işlevselliğini analiz ederek başladık. İkinci aşama olarak Vihma’nın gösterge tiplerini ve ürünün öğelerini kategorize ettiği yöntemini benimseyerek ürünün analizine devam ettik. Çalışmada öncelikli olarak, göstergebilimsel çözümlemenin zemini olan ikinci aşamasına odaklandık. Çözümleme tablolarında, tasarım ürünlerini analiz ederken ürünün önemli saydığımız karakteristik özellikleriyle birlikte Vihma’nın gösterge tiplerini de aynı anda tanımlamaya çalıştık.

İnceleme nesnesi olarak seçtiğimiz ürünlerde yeşilin farklı tonlarıyla birlikte kullanılması dikkat çekicidir. Çözümlememiz boyunca sürekli referans kaynağı olacağından, seçtiğimiz ürün fotoğraflarına makalede ayrıca yer verdik.

İlk inceleme nesnesi olarak seçtiğimiz Power-Hog çevreye duyarlı bir nesil yaratmak amacıyla çocuklar için tasarlanmış bir üründür. Prize takıp, kumbarasına bozuk para atıldığında TV, video oyunlarını izlemek için 30 dakikalık enerji kullanımı sağlıyor. Enerji tüketimi göstergesi olan ürün yanıp sönen kırmızı uyarı ışığıyla sürenin bittiğini haber vermektedir. Ürün ayrıca ebeveynlere çocuklarının ne kadar süre televizyon seyrederek zaman harcadığını da göstermektedir. Polikarbonat ve plastik malzemeden imal edilmiş olup, % 100 dönüşebilir malzemeden yapıldığı ifade edilmektedir. (Resim 1a-c)

Tablo 1. Ürün Analizi Çerçevesi

BugPlug gereksiz enerji tüketimini önlemek için tasarlanmış basit bir enerji tasarruf ürünüdür. Aygıt harekete duyarlı algılayıcıları sayesinde herhangi bir hareket algılamadığında kendisine bağlanan bütün cihazları kapatacak biçimde tasarlanmıştır. Ürünün zaman aralığı 1 dakikadan 6 dakikaya kadar ayarlanabilmektedir. (Resim 2a-c)

Tablo 2. Ürün Analizi Çerçevesi

Fastronaut oynarken şarj olabilecek biçimde tasarlanmıştır ve çocuklara yönelik bir dizi oyuncaktan oluşur. Her oyuncağın yeniden şarj edilebilir pilleri vardır. Bisiklette pedal çevirirken kendini şarj eden ürün, hem egzersiz yapmayı teşvik etmeyi hem de enerji koruma bilincini geliştirmeyi hedeflemektedir. (Resim 3a-c)

Tablo 3. Ürün Analizi Çerçevesi

Endüstriyel ürün tasarımında rastlantıya yer yoktur; kullanılan her biçimbirim tasarımcı tarafından bilinçli olarak biraraya getirilmiştir. Ürünü bir gösterge olarak ele aldığımızda, gösterilenler çağrışımlara gerek duyamayacak biçimde temel anlam düzeyinde açık kodlu bir mesajla iletim yapmalıdır. Ürün tasarımında işlevsel açıdan yanalam düzeyinde bir dizimsel yapılanma; deposunda benzin olmayan bir otomobilin yakıt göstergesinin dolu olduğunu işaret etmesine benzemektedir.

İncelediğimiz ürünlerin biçim ve işlevsel açıdan birçok ortak yönü vardır. Ürünlerde pek çok şey aynı ikonik özellikleri göstermektedir. Görüntüsel göstergeler kullanılan renklerde, ürünlerin biçimleri ve kompaktlıkları dikkate alındığında benzerlikler göstermektedir. İşaretleme biçimleri, ışık ve ses örneğinde olduğu gibi belirtisel göstergeler şaşırtıcı biçimde bütün ürünlerde benzerlikler gösterir. Grafik simgeler, simgesel renkler ve biçimlerde de bu benzerlikler devam eder. İncelediğimiz ürünlerin tamamında makas ve bardak formlarında olduğu gibi geleneksel biçim/işlev özelliğinden bahsedilemez; ürünlerin biçimleriyle işlevleri arasında birebir uyum yoktur. Endüstriyel üründe beyaz ve açık renklerin kulanılması hem temizliğe atıfta bulunur, hem de buzdolabı, çamaşır makinası gibi ürünlerde hafiflik izlenimi yaratır. Gri renk ise kullanılan malzeme, beton olmasa bile ürünün sağlamlığına ve dayanıklılığına dikkat çeker. (15)

Power-Hug ve Bugplug örneklerinde seçilen beyaz renk, cihazın fiziksel özelliklerinden çok temiz olma niteliğine dikkat çekmek için kullanılmıştır. Üç üründe de yeşil renk tercih edilmiş olup; ürün tanıtım fotoğraflarının arka planlarında çoğunlukla yeşil rengin tonları kullanılmıştır. Fastronauts adlı oyuncaklarda açık yeşil/mavi/turuncu renkler tercih edilmiştir. Yeşil renk çevreye duyarlılığın yanında, “parayı”, bahar renkleri olan açık turuncu, açık mavi ve açık yeşil ise, gençlere yönelik “ucuz ve eğlenceli” marka anlayışını temsil etmesi nedeniyle tercih edilen renkler olmuştur. (16) Kırmızı, sarı ve turuncu gibi sıcak renkler, aktif durumları göstermek, dikkat edilmesi gereken durumlarda, kullanıcının aktif katılımını sağlamak amacıyla pek çok kez kullanılmıştır. (17) Tasarım literatüründe örneklerine sıklıkla rastlayacağımız uygulamalardan birçoğu, arabaların ön yüzlerinde kullanılan gülen yüz metaforu, ya da Volkswagen’de ikonik bir hal almış olan böcek metaforu şeklinde kendini gösterir. İncelediğimiz ürünlerin tamamı böcek, hayvan ya da astronot biçiminde olduklarından metafor kullanılmamıştır. Kumbara şeklinde tasarlanan Power-Hug adlı ürün, tasarruf amacına yönelik olduğunun ipuçlarını bize ilk bakışta vermesine rağmen, üzerinde açma kapatma düğmesi veya ürünün işlevlerine referans veren noktalama işaretleri yoktur. ABD doları logosu, kumbaraya para atıldığında yeşil yanarken, sürenin bittiğini ikaz etmek için kırmızı renkte yanıp sönmektedir. Simgesel açıdan bıraktığı güçlü grafik etki nedeniyle tasarımcılar Dolar logosunu farklı bağlamlarda -kimi zaman burada olduğu gibi tasarrufu teşvik, kimi zaman tüketimi arttırmak için- yaygın olarak kullanılagelmiştir. Zaman aralığı 1 dakikadan 6 dakikaya kadar ayarlanabilen Bugplug’ta bu aralığı gösteren bir dizi yeşil ışık kullanılmış, ancak sesli ikaz veya çalışmakta olduğunu belirten ses veya gürültü eklenmemiştir. Malzemenin kendisine özgü veya sonradan eklenmiş bir kokusu da yoktur. Benzer biçimde ürünlerin hiçbirinde, yüzey özellikleri açısından dokunma duyusu yardımıyla cihazın işlevsel özellikleri konusunda bilgi veren farklı malzeme veya geometrik simge kullanılmamıştır -örneğin fonksiyon tuşlarında yumuşak, sert, dokulu, farklı özellikli malzemeler kullanılması veya görme özürlüler için Braille alfabesi eklenmesi gibi.

Bütünce olarak seçtiğimiz üç ürün, çocuklara yönelik ve enerji tasarrufunu sağlama amaçlı tasarımlardır. Tasarımcılar ürünlerinde, çevreci, sürdürülebilir, yeşil tasarım oldukları savını malzeme seçimi ve enerji verimliliğini ön planda tutarak göstermelerine rağmen, ürünlerde renk, biçim, malzeme gibi görüntüsel göstergelere sığınmaları, tasarımlarının sürdürülebilir tasarım kategorisinde olduğunu kanıtlamaya çalışmaları bizim için de beklenmedik bir sonuç olmuştur. Sürdürülebilir olmayan ürünlerde yeşil tasarım algısı yaratan görüntüsel, belirtisel ve simgesel göstergelerin sıklıkla kullanılmaları kadar sürdürülebilir tasarım ürünlerinde de aynı sıklıkta benzer göstergelerin kullanılması dikkat çekicidir.

Sanayi devriminin sömürgeci anlayışı ve alışkanlıkları üstünde tam anlamıyla sürdürülebilir ürün/hizmet pratiği ortaya koymak, hem tasarım faktörleri (18) hem de endüstriyel ekoloji (19) ve malzeme biliminin araştırmaları dikkate alındığında mümkün değildir. Üretim pratikleri gözönüne alındığında, üretimini, ucuz emek gücünün yanısıra, çevre koruma yasalarının henüz olmadığı veya gevşek uygulandığı, Asya ve Uzakdoğu’daki “üretim üslerinde” ve hatta insani yaşam koşullarının asgari düzeyde olduğu Avrupa’daki atölyelerde, kaçak göçmen çalıştıran firmaların ürün/hizmet pratiğini yeşille ilişkilendirmesi söylem dışına çıkamaz. Ekonomik göstergeler dikkate alındığında tasarım endüstrisi aslında radikal bir tavır alabilecek durumda da değildir.

Ürün tasarımı, üretimi ve pazarlama eşiklerinin her aşamasında estetik ve makyajla ilgili her bir girdinin çevre kirliliğine olumsuz etkisi vardır. Çevreye zarar vermeden endüstriyel bir ürünün tasarımı ve imalatı yapılamaz. Çevreye saygılı üretimde bulunmak demek, çevreye daha az zararla üretim yapmak demektir. “Daha az zarar” tanımlanmamış bir terimdir ve rakamsal karşılıkları ülkeden ülkeye, sektörden sektöre değişmektedir.

Aslında endüstriyel tasarım ürünleri kullanıcıya doğrudan ve basit çözümler üretmeli, tüketimi özendirmekten kaçınmalı, kullanıcıya kullanım değerlerine ilişkin yeni alışkanlıklar kazandırmalıdır. Sanayi kapitalizminin alışkanlıkları içinde, ürün örneklerini alıp çözümlediğimiz yarışmanın isminde olduğu gibi, daha yeşil ürünler, en yeşil ürünler görmek şaşırtıcı olmayacaktır. Yeşil özelliklerin giderek daha fazla sözel kategorilere indirgendiği piyasa koşullarında, çevre etkileşimi az olan ürünlerin ölçülebilir kriterlerine tasarımcılar tarafından itibar edilmemektedir. Görüntüsel açıdan yeşil daha tatminkâr durmaktadır. Yeşili ima eden imgelerin kanona nasıl dönüştüğünü ve sadece kullanıcıların değil tasarımcıların da imgelemini bloke ettiğini eleştirel açıdan vurgulayabilmek için başvurulan göstergebilimsel yöntem, araştırmanın sonuca ulaşmasında önemli katkı sağlamıştır.

NOTLAR

• Fussler ve James, 1996; Van Hemel ve Brezet, 1997; Van Hemel, 1998

• Dewberry ve Goggin, 1996

• Hoed, 1997

• Charter, 1998

• McDonough ve Braungart, 1998

• Attoe, 1978

• Colquhoun, 1990

• Eco, 1985

• Papanek, 1995

•  Barthes, 1967

•  Krippendorff ve Butter 1984

•  Monö, 1997

•  Vihma, 1995

•  Vihma, 1995

•  Vihma, 1995

•  Lee, 2002

•  Pearson ve Van Schaik, 2003

•  Bauer, D. ve P. Sheng, 2000; Rossi, Charon, Wing, Ewell, 2006

•  Diwekar, 2005

KAYNAKLAR

• Attoe, W. 1978, Architecture and Critical Imagination, The Unwin Brothers Limited, Londra.

• Barthes, R. 1967, Mythologies, Hill & Wang, New York.

• Bauer, D. ve P. Sheng, 2000, “Integration of Functional and Environmental Performance Design Decisions: a Mechanical Component Case Study”, Journal of Industrial Ecology, sayı: 3.4, ss.59-75.

• Charter, M. 1998, Editorial, The Journal of Sustainable Product Design, sayı:7, s.5.

• Colquhoun, A. 1990, Mimari Eleştiri Yazıları, çev. Ali Cengizkan, Şevki Vanlı Vakfı Yayınları, Ankara.

• Dewberry, E. ve P. Goggin, 1996, Spaceship Eco-design, Co-design: The Interdisciplinary Journal of Design and Contextual Studies, sayı:5, 6 / 1,2,3, ss.12-17.

• Diwekar, U. 2005, “Green Process Design, Industrial Ecology and Sustainability: A Systems Analysis Perspective”, Resources, Conservation & Recycling, sayı:44.3 Haziran 2005, ss.215-235.

• Eco, U. 1985, “Sütun”, çev. İhsan Bilgin, Mimarlık, sayı:1985/1, s.20.

• Fussler, C. ve P. James, 1996, Driving Eco Innovation. A Breakthrough Discipline for Innovation and Sustainability, Pitman Publishing, Londra.

• Hoed, Van den R. 1997, “Sustainable Washing of Clothes: in Search for a Factor 20 and The Service-Approach as an Innovative Strategy”, Towards Sustainable Product Design Conference Proceedings, The Royal College of Pathologists, Londra, Ekim 1998, the Centre for Sustainable Design, Farnham.

• Hemel, C.G.van 1998, EcoDesign Empirically Explored, Design for Environment in Dutch Small and Medium Sized Enterprises, yayımlanmamış tez, Delft University of Technology, Delft, Hollanda.

• Hemel, C.G.van ve J.C. Brezet, 1997, Ecodesign; a Promising Approach to Sustainable Production and Consumption, United Nations Environmental Programme, Paris.

• Krippendorff, K. ve R. Butter, 1984, ed. “Product Semantics: Exploring The Symbolic Qualities of Form”, Innovation, sayı:3, 2.

• Lee, Na Ree, 2002, Colour as a Tool for e-Branding, MA Design Futures, www.colormatters.com/research/nrl_ebrand.pdf, s.7. (10 Mayıs 2009)

• McDonough, W. ve M. Braungart, 1998, “The Next Industrial Revolution”, The Atlantic Monthly, sayı: Ekim 1998, ss.82-94.

• Monö, R. 1997, Design for Product Understanding, Liber, Stockholm.

• O’Neill, S. 2005,Comparing Compatible Semiotic Perspectives for the Analysis of Interactive Media Devices,University of Dundee, İngiltere.

• Papanek, V. 1995, The Green Imperative: Natural Design for the Real World, Thames and Hudson, New York.

• Pearson, R. ve P. Van Schaik, 2003, “The Effect of Spatial Layout of and Link Colour in Web Pages on Performance in a Visual Search Task and an Interactive Search Task”, International Journal of Human-Computer Studies, sayı:59/3, s.327.

• Vihma, S. 1995, Products as Representations - a Semiotic and Aesthetic Study of Design Products, University of Art and Design Helsinki, Helsinki.

• Westerlund, B. 2002, Form is Function, DIS2002’de sunulmuş tebliğ, Londra.