İstanbul Tarihî Yarımada içinde yüzyıllar içinde değişen ve gelişen Kapalıçarşı, bugün de ticari olarak önemini koruyan, tarihî ve kültürel mirasın her açıdan temsilcisidir. “İstanbul Büyük Çarşı” ve “Çarşı-ı Kebir” olarak da anılan Kapalıçarşı, Fatih Sultan Mehmet dönemine tarihlenen Eski Bedesten (Cevahir Bedesteni) ve Yeni Bedesten’in (Sandal Bedesteni) çevresinde tarih içinde eklemlenerek bugünkü şeklini almıştır. (Resim 1)

Geçmişte Kapalıçarşı, çeşitli yangın ve deprem afetleri ile hasar ve sonrasında onarımlar görmüştür. Geçmişten bugüne, 1546, 1589, 1618, 1652, 1660, 1695, 1701 ve 1750 yangınları, 1766 depremi, 1791 Uzun Çarşı Caddesi yangını, 1826 Hocapaşa yangını ve 1894 depremi, Kapalıçarşı’nın sıklıkla deprem ve yangından zarar gördüğünü ortaya koymaktadır. (1) Kapalıçarşı’da 20. yüzyılda olan 1934, 1943 ve 1954 yangınları da çarşı içinde kapsamlı onarım gerektirecek hasara yol açmıştır. 26 Kasım 1954 yangınında çarşının beşte ikisi yanmış, bedestenler ve Mahmutpaşa tarafı kurtulmuştur. (2)

KAPALIÇARŞI GENEL ÖZELLİKLERİ

Kapalıçarşı, 64 cadde ve sokak, 16 han, 2 bedesten yapısıyla, 45 bin m² kapalı alana kurulu, 97 farklı mamulün satıldığı 3.600 dükkân, sağlık ocağı, postane, polis karakolu, cami ve mescitleri ile büyük bir merkezdir. (3) Sırasıyla 900 altın ve gümüş, 500 hediyelik eşya, 250 tekstil, 200–250 antika, 250 halı-kilim, 100 lokanta, 10–20 eski eşya bakım onarım, 5 halı tamiri, 10 örgü dokuma, 25 terzi dükkân ve atölyeleri ile bütün banka şubeleri Kapalıçarşı’da faaliyet göstermektedir. (4) Kapalıçarşı’da İBB İtfaiye Müdürlüğü ile koordineli özel itfaiye teşkilatı bulunmaktadır.

Kapalıçarşı’nın bulunduğu bölgenin zemini killi ve marnlı yapıdadır. Killi ve marnlı yapı üzerinde dolgu bulunmaktadır. Bu bölgedeki metro sondajlarında, Beyazıt kapısı önünde 15 metre kalınlığında killi ve marnlı zemin üzerinde 5.20 metre, Nuruosmaniye Cami avlusunda 7.6 metre dolgu olduğu anlaşılmıştır. (5) Kapalıçarşı’nın, daha kalın bir dolgu toprak ve moloz üzerinde kurulduğu ve 1894 depreminde gördüğü hasarın zemin yapısı ile bağlantılı olduğu düşünülmektedir. (6)  

Kapalıçarşı, han yapıları ve Kürkçüler Çarşısı hariç tek katlıdır. Hanlar, dış ortama açık avluya bakan revakları olan iki, üç katlı yapılardır. Kapalıçarşı’da duvarlar tuğla, taş ya da almaşık örgü üzeri sıvalıdır. Kemer ve tonozlar tuğla, sütunlar kesme taştan yapılmıştır. (7) Kapalıçarşı’nın çatı örtüsü kiremittir. Yapılan incelemede, alaturka kiremit örtünün kullanıldığı çatı bakımının yeterli düzeyde olmadığı gözlemlenmiştir. (Resim 2a, 2b) Çatıdaki gizli derelerin inişleri çarşı içine yapılmıştır. Farklı çatı örtüsünün bulunduğu farklı kotlardaki çatıdan yağmur inişlerinin çarşı içinden yapılması birçok yerde sorun yaratmaktadır. İnceleme sırasında, yağan yağmurla birçok iniş borusu kenarından çarşı içine su aktığı görülmüştür.

Kapalıçarşı’da, sokakları örten tonoz yan yüzlerinde açılan pencereler ile gün boyu doğal ışık sağlanır. (Resim 3a, 3b) Eğimli sokaklarda, sokağı örten tonozların kademelendirilmesiyle ortaya çıkan alındaki pencerelerden günışığı alınır. Bazı sokakların kesiştiği noktada ise tavan yükseltilerek, çevresinde pencereler yapılmıştır. Çarşı havalandırması, hem açılabilir pencereler, hem de günboyu açık sokak kapıları ile doğal olarak yapılır. Kapalıçarşı içindeki sokakların kot farkı ve kapıların yönü, çarşı içinde hava akımını etkiler.

Bugün sokak ve işyerlerinde, doğal aydınlatmanın yanı sıra yapay aydınlatma da kullanılmaktadır. İşyerlerine iklimlendirme sistemleri yerleştirilmiştir. Bütün bunların getirdiği yük, zaman zaman elektrik altyapısının arıza yapmasıyla sonuçlanmaktadır. İklimlendirme sistemlerinin ek üniteleri ve cihazları da çarşı dışında, çatı organizasyonunda ek düzenleme gerektirmektedir.

KAPALIÇARŞI TAHLİYE ORGANİZASYONU VE YAPISAL SORUNLARI

Makaleye konu olan çalışma, İstanbul Kapalıçarşı ve çevresinde, 18 Ağustos–30 Eylül 2008 tarihleri arasında dışarıdan gözleme dayalı tespit ve değerlendirmeleri içermektedir. Çalışma kapsamında “çarşı içindeki fonksiyon dağılımı”, “mevcut yangın güvenlik önemleri”, “tahliye organizasyonu kapsamında sokak ve kapı özellikleri” ve “çarşı içi yapısal sorunlar” değerlendirilmiştir. Değerlendirmede çarşı içinde kalan hanlar hariç tutulmuştur.

Kapalıçarşı içindeki kullanım durumu kapsamında, değerli maden (altın, gümüş, bakır vb.), antika, halı-kilim, giyim, yiyecek vb. konularda faaliyet gösteren işyerlerinin güncel konumları tespit edilmiştir. Fiziksel özellikler kapsamında, çarşı içi sokaklardaki duvar veya tavanda çatlak varlığı, su yalıtım problemi, yapı elemanlarında parça kopması vb. yapısal sorunlar ile tahliye kapılarının incelenmesi kapsamında, fiziksel durum ve yakın çevre kullanımına ilişkin (genişlik, yükseklik, malzeme ve bakım onarım durumu, iç-dış kullanım yapısı vb.) çeşitli özellikler değerlendirilmiştir. Çarşı içi sokak duvarlarında satışa sunulan halı, kilim, kıyafet, örtü, çanta vb. ürünlerin sergilenmesi, duvar yüzeylerinin çoğunlukla örtülü olması ve ziyaretçi yoğunluğu, gözlem yapmayı güçleştirmiştir. Kapalıçarşı çatısı yerinde incelenememiş ve Kapalıçarşı Derneği bürosundan görülebilen alan, fotoğraflarla tespit edilebilmiştir.

KAPALIÇARŞI’DA İŞ KOLLARI DAĞILIMI

Kapalıçarşı’da sokak isimleri genellikle o sokakta yapılan veya satılan ürünleri temsil etse de güncel koşullara paralel, farklı kullanımlar çarşı içinde varlığını sürdürmektedir. Yiyecek-içecek hizmeti çay ocakları ile sınırlı iken, zaman içinde farklılaşarak bugün lokanta olarak kapsamı genişletilmiştir. Pişirme için elektrik kullanıldığından sözedilmekle birlikte, tüp gaz (LPG) kullanımı da gözlenmiştir. Özellikle tahliye kapıları civarında bu tip yiyecek içecek dükkânlarının olması, acil durumda kaçış yolu güvenliğini olumsuz etkileyecektir. Değerli madenler grubundaki altın satış dükkânları, antika, halı-kilim, deri giyim satışı belli bazı sokaklarda yoğunlaşmaktadır. Son dönemde hazır giyim satışı da çarşı içinde kendine yer bulmuş ve çarşının geleneksel alışveriş yapısına eklemlenmiştir. (Resim 4)

YAPISAL SORUNLAR

Kapalıçarşı kapı ve çevresi ile ilgili fiziksel özellikler ve sorunlar, sokaklarda tavan ve duvar dahil nem ve yapısal sorunların varlığı ile irdelenmiştir. Çatıdaki su yalıtım sorunu, sokak üzerini örten tonozlarda yer yer çiçeklenme, boya bozulması, çatlak vb. sorunlara yol açmıştır. Su yalıtım sorununun genellikle tonoz yan yüzündeki pencerelerden, çatı yağmur suyunun alındığı yağmur inişlerinden ve çatı örtüsü ile altındaki su yalıtımı yetersizliğinden kaynaklı olduğu görülmüştür. Duvar ve tonozlarda gözlemlenen yapısal çatlaklar su yalıtım sorunları ile birlikte görülmektedir. Çatlaklar çoğunlukla tonoz iki yan yüzeyinde yer alan pencerelerin aksında, pencere içinden başlayarak, tonoz eğrisine paralel ve tonozun duvarla birleştiği noktada ve tonoz tepesinde, tonoz uzunluğu doğrultusunda, yatay konumda bulunmaktadır.

Yapılan tespitlerde, Cevahir Bedesteni (Eski Bedesten) çevresinde, Yağlıkçılar Caddesi, Yorgancılar Caddesi ve Sandal Bedesteni Sokağı’nda çatıdan gelen suyun geniş alanda problem oluşturduğu ve yapısal bozulmalara neden olduğu görülmüştür. (Resim 5) Öncelikle çatıdaki su yalıtımının uygun şekilde yapılması çarşı yapısının taşıyıcı sistemi için önemlidir.

TAHLİYE KAPILARI

Çalışma kapsamında Kapalıçarşı’da, Nuruosmaniye kapısından başlamak üzere saat yönünde (Resim 5) numaralandırılmış muhtelif ölçü ve özellikte 21 kapı incelenmiştir. Halihazırda kapalı olan Yağlıkçılar Caddesi üzerindeki Yolgeçen Hanı Kapısı ise değerlendirme dışı tutulmuştur. Kapalıçarşı’da 12 adet doğrudan sokağa açılan, 7 adet çarşı içindeki hanlara açılıp geçit şeklinde sokağa çıkışları olan kapı bulunmaktadır. Çıkışlardan 2’si Kürkçüler Çarşısı içindendir. Çalışma saatleri ile sınırlı olan ve çevredeki sokakların bağlantılarını da gün boyu sağlayan bu kapılar, eskiden de olduğu gibi akşam 19.00’dan sonra kapanmaktadır. Kapıların kapanmasıyla birlikte çevresindeki sokaklar da çıkmaz sokak konumunda kalmaktadır.

Tablo 1. Kapalıçarşı tahliye organizasyonu, kapı/geçit özellikleri (© Gül Yücel, 2008)

KAPILAR VE KULLANIM YOĞUNLUĞU

Kapalıçarşı tahliye kapılarının kullanım yoğunluğu, inceleme süresince yapılan gözlemler, çarşı özel emniyet ekiplerinin görüşleri ve her kapıda belli bir süre izleme yoluyla değerlendirilmiştir. Kullanım yoğunluğu açısından en yoğun kapılar sırasıyla Çarşıkapı (5), Beyazıt (7), Nuruosmaniye (1), Mahmutpaşa (18), Mercan (16) ve Örücüler (14) kapısıdır. Çarşıdan çıkışlar en fazla Mahmutpaşa (18) kapısından yapılmaktadır. Kapalıçarşı ziyaretçileri dışında geçiş amacıyla da kullanılmakta olan bu kapılar, çarşı çevresindeki yayanın güvenli dolaşımı için de önemlidir.

YANGIN EMNİYETİ

Kapalıçarşı’da yangın emniyeti için sokak içinde gömülü olan sabit boru tesisatı, yangın dolapları ve tahliye kapılarının açıldığı sokaklardaki hidrantlar kullanılmaktadır. Çıkış kapılarına yakın noktalarda bulunan hidrantların çevredeki satış sergileri vb. nedenlerde kapalı kaldığı gözlenmiştir. Yine çarşı içindeki sabit boru tesisatı su alma ağzının ve yangın dolaplarının acil durumda kullanılabilmeleri, satışa yönelik ürün sergileri vb. nedenlerle zordur. Kapalıçarşı içinde, Kürkçüler Çarşısı’nda ve Lütfullah Kapısı yakınında olmak üzere 2 trafo bulunmaktadır. Kürkçüler Çarşısı’nda Merdivenli Kapı’ya (3) yakın konumdaki trafo, tahliye güvenliği açısından risk oluşturmaktadır. Çarşı içindeki yangın emniyeti dağılım mesafelerine bakıldığında birçok noktada acil durumda sorun oluşabileceği görülmektedir.

UYGULAMA SONUÇLARI VE DEĞERLENDİRME

Kapalıçarşı inceleme çalışmasında kullanımdan kaynaklı, yapısal, tahliye organizasyonu ve yangın emniyeti ana başlıklarındaki konular değerlendirilmiştir. Kullanım türü yaya dolaşım yoğunluğu, yangın emniyeti açısından önem kazanmaktadır. Kullanım türlerindeki dağılımın dikkate alınması, özellikle yiyecek-içecek alanlarının çarşının belirli noktalarında olmasına dikkat edilmesi ve çıkış kapılarını engelleyici konumda bulunmamasına özen gösterilmelidir.

Kapalıçarşı fiziksel özellikleri ve sorunları açısından bütünsel olarak ele alınmalıdır. Çatıdaki su yalıtımı sorunları öncelikle çözülmeli ve yapısal çatlakların onarımı yapılarak yapı güvenliği sağlanmalıdır. Doğal aydınlatmayı sağlayan pencerelerin bakımları yapılmalı ve açık-kapalı konumlarına müdahale için sistem geliştirilmelidir.

Kapalıçarşı’nın acil durumda tahliyesi için çıkış noktaları iyileştirilmeli ve ilave tahliye noktaları oluşturulmalıdır. Dar olan geçitler yeniden değerlendirilerek standart genişliklere getirilmeli ve çarşı içinde yeterince tahliye yolu bilgisi yer almalıdır. Tahliye ile ilgili kapı işaretlemeleri yeniden gözden geçirilmeli ve uluslararası standartta okunabilir yeterlilikte hazırlanmalıdır.

Araştırma süresince esnafla yapılan görüşmeler sonucu, afet ve acil durum konusunda hazırlık yetersizliği gözlemlenmiştir. Kapalıçarşı esnafı afet ve kendi iş kolu ile ilgili riskler ve alınacak önemler konusunda bilgilendirilmelidir. Çarşıyı görmek veya alışveriş için ziyaret eden yerli ve yabancı ziyaretçiler için bilgi broşürleri hazırlanmalıdır.

Gül Yücel

Dr., YTÜ Mimarlık Bölümü

Görün Arun

Prof. Dr., YTÜ Mimarlık Bölümü

NOTLAR

1. Gülersoy, 1979.

2. Gülersoy, 1979.

3. Gür, 2008.

4. Gür, 2008.

5. Sayar ve Sayar, 1962.

6. Sayar ve Sayar, 1962.

7. Gülersoy, 1979.

KAYNAKLAR

Gülersoy, Ç. 1979, Kapalı Çarşının Romanı, İstanbul Kitaplığı Yayını, İstanbul.

Gür, M. 2008, Kapalıçarşı Esnafları Derneği Müdürü Muzaffer Gür ile görüşme, 9 Ocak 2008, İstanbul

Sakin, O. 2002, Tarihsel Kaynaklarıyla İstanbul Depremleri, Kitabevi Yayını, İstanbul

Sayar, M. ve C. Sayar, 1962, İstanbul’un Surları İçindeki Kısmının Jeolojisi, İTÜ Maden Fakültesi, İstanbul.

Ürekli, F. 1999, İstanbul’da 1894 Depremi, İletişim Yayınları, İstanbul.