Kültür varlıklarının özgün durumları ile korunarak çağdaş gereksinimler doğrultusunda kullanılması, korumanın temel konularından biridir. Ülkemizde son yıllarda tarihî evlerin Mimarlar Odası şube veya temsilcilik binasına dönüştürülmesi örneklerine sıkça rastlamak mümkündür. Bu çalışmada Aksaray Tarihî İbrahim Kaya Konağı’nın Mimarlar Odası Aksaray Temsilciliği Hizmet Binası olarak kullanılabilmesine dönük ihtiyaç programının oluşturulması ve bu program dâhilinde gerçekleştirilen yeni mekânsal düzenlemelerdeki temel ilkelerin tanımlanması amaçlanmaktadır. Yapılan düzenlemelerde binanın özgün durumundaki plan ve cephe anlayışının korunarak yeni işlevine uygun bir kimlik kazandırılması hedeflemiştir.

YAPININ TANIMI

Aksaray’ın Uluırmak kenarında bulunan İbrahim Ağa Konağı’nın yapımı, üzerindeki kitabeye göre 1928 (R. 1342) yılına tarihlenmektedir. Konak erken Cumhuriyet döneminin mimari üslubunu yansıtmaktadır. II. derece anıt eser olarak koruma altına alınan İbrahim Kaya Konağı’nın mülkiyeti, 8 Aralık 2003 tarihinde Mimarlar Odası Konya Şubesi Aksaray Temsilciliği tarafından satın alınmıştır. (Resim 1)

Yapının plan tipolojisi, evlerin sokak ile bağlantısının doğrudan sofadan sağlandığı iç sofalı plan tipine girmektedir. Yapının sofa planı “L” şeklindedir.(1) İbrahim Ağa Konağı iki katlı ve yığma olarak inşa edilmiştir. Yapının yerel mimaride zembil olarak da adlandırılan bodrum katı bulunmaktadır.(2) Bodrum kat duvarları mevcut zemin kat döşemesinden 150 cm aşağıya kadar düzgün bir taş duvar örgüsü, daha alt kotlarda kireç harçlı moloz taş örgüsü, daha alt kotlarda ise düzensiz bir taş örgü şeklindedir. Yapının bodrum kat güneydoğu köşesindeki mekânda bir kuyu bulunmaktadır. (Resim 2) Zemin katta odalar sofanın dört köşesine yerleştirilmiştir. Rölöve çalışmaları sırasında orta sofasının altının dolu olduğu tespit edilmiştir. Yapının kuzeybatı bölümünde sonradan yapılan bir tadilatla duvar yerlerinin değiştirildiği, bu değişiklikle birlikte mutfak, tuvalet, lavabo ve banyo kullanımlarının ilave edilerek betonarme döşemeler ile kapatıldığı gözlenmiştir. Bu değişikliklerin yanı sıra yapının güneyine dıştan metal merdivenler eklenerek zemin kat ve üst katın birbirinden bağımsız bölümlere dönüştürüldüğü, yapının iç kısmına doğu girişinin hemen önüne muhdes bir merdiven eklendiği tespit edilmiştir. Bu tadilatlar sırasında yapının kapı, pencere gibi özgün birçok elemanının değiştirildiği gözlenmiştir. (Resim 3) Yapının üst kat planı zemin katın tekrarıdır. Sofa, yapının giriş bölümlerine denk gelen balkonlar ile sonlanmaktadır. Bu katın kuzeybatı bölümüne betonarme döşemeler eklendiği, bununla birlikte mutfak, tuvalet, lavabo ve banyo kullanımları ilave edildiği belirlenmiştir. (Resim 4) Yapının çatısı özgün ahşap iskeletli kırma çatıdır.

Yapının dış cepheleri, iç mekânlardaki sadeliğin aksine oldukça süslemelidir. Yapının cephelerinde düzgün kesme taş kaplama kullanılmış ve bu kaplamalar yoğun bezemelerle zenginleştirilmiştir. Yapı girişlerinin bulunduğu doğu ve güney cepheler birbirinin tekrarıdır. Bu cephelerde girişlerin üzerinde taş eli böğründelerin taşıdığı kemerli balkonlar yer alır. (Resim 5) Batı ve kuzey cephelerinde ise zamanla kapı, pencere kapatmaları yapılmıştır. Cephelerde pencereler dışa taşan sövelerle çerçevelendirilmiştir. Zemin kat pencerelerinde bu söveler geometrik formlarla süslenmiş, üst kat pencerelerinde ise sade tutulmuştur. Yapının köşe taşları pencere kenarlarında olduğu gibi hafif dışa taşırılmış ve buralarda da geometrik motifler kullanılmıştır. Yapıda yatay taşıyıcı ve düz atkılı örtü sistemi olarak kavak ağacından elde edilmiş ahşap kirişleme kullanılmıştır.

YAPININ DÖNÜŞÜMÜ VE İŞLEV DEĞİŞİKLİĞİ

Tarihî yapıların yaşatılması ve yeniden kullanımı için dönüşüm ve işlev değişikliği yaklaşımı sıkça karşılaşılan bir durumdur. Bu nedenle öncelikle yapılara yeni yüklenecek işlevle ilgili bir ihtiyaç programı oluşturulması gerekmektedir. Bu çalışmada, İbrahim Kaya Konağı’nın yeni işlevi olan Mimarlar Odası Temsilcilik Hizmet Binası’na dönük ihtiyaç programı oluşturulmuş, bu süreçte yakın zamanda oda veya temsilcilik hizmet binasına dönüştürülmüş tarihî yapılar için yapılmış çalışmaların sonuçları ve kullanıcı gereksinimleri gözönüne alınmıştır.

Bu araştırmalar neticesinde Mimarlar Odası için temelde dokuz farklı kullanıma ihtiyaç duyulduğu tespit edilmiştir. Bunlar, başkan odası, toplantı salonu, sekreterlik salonu, muhasebe birimi, proje denetim odası, arşiv, teknik servis, lavabo-tuvalet, mutfak ve oturum alanlarıdır. Bu ihtiyaçların yanı sıra bir diğer önemli unsur kullanıcıların mekânsal beklenti ve eğilimlerinin gözetilmesi olmuştur. Nitekim Mimarlar Odası şube binaları kullanıcılarını, kullanım süreleri dikkate alınarak iki gruba ayırmak mümkündür. Bunlar sürekli ve geçici kullanıcılardır. Yapının sürekli kullanıcıları, hizmet veren mimarlar, teknik elemanlar, hizmetliler, oda başkanı ve yönetimde yer alan mimarlar; geçici-kısa süreli kullanıcıları ise hizmet almak için gelen mimarlar, mimar yakınları, teknik elemanlar ve diğer ziyaret amaçlı gelenlerdir.(3)

Bu iki kullanıcı grubu ile ortak mekânlar gözönüne alınarak yapıda yeni işleve uygun bir mekân dağılımına gidilmeye çalışılmıştır. Kısa süreli kullanıcılara yönelik mekânsal talepler mümkün olduğunca yapının zemin katında çözümlenmeye çalışılmış, bodrum kat ve üst katta ise sürekli kullanıcılara hizmet verecek mekânların oluşturulması hedeflenmiştir.

İşlev değişikliği sırasında yapı, muhdes eklerinden arındırılmıştır. Özgün merdiveni tamamen yıkıldığı için yapı girişini karşılayan iç bölüme merdiven bağlantısı oluşturulmuştur. Yapının bodrum katındaki dolgu alanlar temizlenerek, kuzey batı bölümündeki mekân dışında kalan mekânlar tek bir hacme dönüştürülmüştür. Bu mekân az ışık almasından dolayı arşiv bölümü olarak düzenlenmiş, kuzey batıdaki mekân ise teknik servis bölümü olarak işlevlendirilmiştir. (Resim 2) Yapının zemin katı, geçici kullanıcılar ile en çok ilişkili mekânlara ayrılmıştır. Güneybatı oda sekreterlik, güneydoğu oda ise proje denetim servisi olarak planlanmıştır. Yapının kuzey bölümdeki mekânın tek bir hacim olarak tasarlanarak oturma-dinlenme bölümü olarak hizmet vermesi amaçlanmıştır. Bu bölümde yapının kuzey batısındaki özgün baca korunarak bu mekân mutfak olarak düzenlenmiş ve bir banko ile ayrılmıştır. (Resim 3) Yapının üst katı çoğunlukla sürekli kullanıcılara ait mekân düzenlemelerine ayrılmıştır. Yapının üst kat kuzey bölümü, başkan, yönetim kurulu üyeleri ve komisyonların toplanacağı, zaman zaman ise misafirlerin küçük gruplar halinde oda üyeleriyle biraraya gelebileceği toplantı salonu olarak önerilmiştir. Güneybatı oda başkan odası, güneydoğu oda ise muhasebe olarak düşünülmüştür. Lavabo ve tuvalet hacimleri ise hem zemin hem de üst katta merdivenin bağlantısının arka bölümünde çözümlenmiştir. (Resim 4) Üst kattaki özgün balkonların eksik kısımları tamamlanarak korunmuştur. Bu çözümlemeler ve öneriler ile birlikte tarihî konağın ihtiyaç programına uygun bir perspektifte işlevsel dönüşümü gerçekleştirilmiştir. (Resim 6-8)

SONUÇ

İşlevini yitirmiş veya terkedilmiş tarihî yapılarda dönüşüm ve işlev değişikliği, kültürel mirasın korunması ve yaşatılması için vazgeçilmez bir gereksinimdir. Ancak bu dönüşümde yapı ile yeni işlevi arasındaki uyum oldukça önemlidir. Bu nedenle yeni bir işlev ile yeniden kullanılacak tarihî yapılar için kullanıcı ihtiyaçlarına cevap verecek fonksiyonların doğru tespit edilmesi gerekmektedir. Bu sayede kültürel mirasımızın önemli bir parçası olan tarihî yapıların özgün karakteriyle birlikte korunup yaşatılarak gelecek nesillere aktarılması sağlanacaktır.

NOTLAR

1. Karadayı Yenice, 2012.

2. Karadayı Yenice, 2012.

3. Aydın, Yaldız, 2010.

KAYNAKLAR

Aydın, D., Yaldız, E., 2010, “Yeniden Kullanıma Adaptasyonda Bina Performansının Kullanıcılar Üzerinden Değerlendirilmesi”, METU JFA, cilt: 27, sayı: 1, ss.1-22.

Karadayı Yenice, T., 2012, Geleneksel Aksaray Evlerinin Korunmasına İlişkin Bir Yöntem Araştırması, Yayımlanmamış Doktora Tezi, SÜ FBE Mimarlık Anabilim Dalı, Konya.

RESİMLER

* Görseller aksi belirtilmedikçe yazarlara aittir.