Kentlerde kamusal açık yeşil alanlar sisteminin önemli parçalarını oluşturan kent parkları, kentlerin sağlıklı gelişimi ve kentlilerin yaşam kalitesinin artırılması bakımından büyük önem taşımaktadır. Ülkemizde ise kentler, nüfus artışı, doğru analiz edilmeksizin hayata geçirilen kentsel dönüşüm projeleri ve kentsel rant elde etme isteği gibi kentsel baskılar etkisiyle hızlı ve plansız gelişmekte, kentlere nefes aldıran boşluklar hızla yapılaşmaya açılmakta, kentlerdeki kamusal açık yeşil alanlar giderek azalmaktadır. Bu gelişmeler, kentsel çevrede yaşam kalitesinin düşmesine yol açmaktadır.

Kent parklarının ilk örnekleri, Berlin’deki Charlottenburg Sarayı Bahçesi, Viyana’daki Schönbrunn ve Belvedere Saray Bahçeleri gibi 18. yüzyıl saray bahçeleridir. Bu bahçeler günümüz kent parkları gibi kamusal olmayıp, yalnızca soylulara hitap ettikleri için “kentin bünyesine sinip entegre olmaktan ziyade büyük kapı ve duvarlarla tecrit olmuşlardı”(1). Kamusal anlamdaki kent parkı bir 19. yüzyıl olgusu olup, kent dışına çıkacak vakitleri ve nedenleri olmaması nedeniyle mahrum kaldıkları doğanın, kentli sınıfların olduğu yere, yani kente getirilmesi anlamına gelmektedir.(2) Günümüzde ise kent parkları, kentlilerin doğayla iletişim kurmasını sağlayan yerler olmanın yanı sıra, tüm kentlilerin birlikte zaman geçirdikleri, sosyal ve kültürel alışverişte bulundukları demokratik ortamlar haline gelmiştir. 2013 yılının Mayıs ayında Taksim Meydanı Projesi kapsamında bölgenin tek yeşil alanı olan Gezi Parkı’nın ortadan kaldırılıp yerine Topçu Kışlası’nın inşa edilmesi kararı alınmış, ancak kent halkı bu kararı protesto etmiş ve parka sahip çıkmak amacıyla bir direniş süreci başlatmıştır. Halkın kentin en önemli ve simgesel anlamı olan kamusal mekânına sahip çıkmak amacıyla başlattığı bu protesto ve direniş süreci, kent parklarının hem fiziksel hem de toplumsal boyutunun önemini yeniden vurgulamıştır.

Bu çalışma, engellilerin kentsel mekânı ve özelde de kent parklarını kullanımında karşılaştığı sorunların altını çizmeyi ve bu sorunlara evrensel tasarım bağlamında çözüm sunmayı hedeflemektedir. Çalışma engellilerin yanı sıra yaşlılar, hamileler, bebek arabalılar, yük taşıyanlar, çocuklar veya geçici engeli bulunan kent kullanıcılarını da kapsamaktadır. Çalışmada öncelikle evrensel tasarım ilkelerine göre tasarlanmış “engelsiz fiziksel çevre”yi oluşturan başlıca teknik standartlar belirlenmiş, daha sonra oluşturulan kuramsal çerçeve aracılığıyla Balıkesir kentinin en büyük ve yoğun kullanılan kamusal yeşil alanı olan Balıkesir Atatürk Parkı analiz edilmiştir.

ENGELLİ KAVRAMI VE EVRENSEL TASARIM

Birleşmiş Milletler engelliliği “yaşama eşit katılım fırsatlarında azalma ya da kısıtlanma” olarak tanımlamaktadır.(3) Diğer bir yaklaşım ise, engelliliği medikal ve sosyal olmak üzere iki model aracılığı ile tanımlamaktadır. Medikal model, psikolojik ya da fizyolojik açıdan engelli bireyleri yardıma ve bakıma muhtaç, hasta bireyler olarak tanımlamakta (Resim 1), sosyal model ise bireye engellerin toplum tarafından konulduğunu vurgulamakta, toplumun özürlü bireyin koşullarına göre yeniden yapılandırılması gerektiğini belirtmektedir. (4) (Resim 2) Bu çalışmada engel, kentli bireyin kent yaşamına eşit katılım fırsatlarını kısıtlayan etmenler olarak ele alınmış ve engellerin tüm kentlilerin kent yaşamına katılım düzeyinin artırılması ile kaldırılabileceği üzerine yoğunlaşılmış, bunun da ancak kent parklarının tasarımında evrensel tasarım ilkelerinin uygulanması ile elde edilebileceği vurgulanmıştır.

Amerika Birleşik Devletleri’nde “evrensel” (universal design), Avrupa ülkelerinde “kapsayıcı” tasarım (inclusive design) olarak tanımlanan tasarım yaklaşımı, engelli bireyler için sosyal modelin uygulanabilmesini sağlayan tasarım ilkelerini ortaya koymaktadır. “Evrensel tasarım”, tüm ürünlerin ve çevrelerin, yaş, beceri ve durum farkı gözetmeksizin pek çok kişi tarafından kullanılabilmesini olanaklı kılan, bütünselleşme sağlayan bir tasarım yaklaşımı olarak tanımlanmaktadır.(5) “Evrensel tasarım”, terim olarak ilk kez 1980’li yılların ortalarında Mimar Ronald L. Mace tarafından kullanılmıştır. Bu tasarım yaklaşımına göre inşa edilmiş çevre, adaptasyona gerek duyulmadan tüm insanların kullanımına olanak sağlamaktadır. Örneğin, rampa gereksinimini ortadan kaldırmak, basamaksız girişler düzenlemek, ayarlanabilir yükseklikte mutfak tezgâhı kullanmak gibi çözümler, bu anlayış içerisinde ele alınan farklı düzenlemelerdir. Burada önemli olan, tasarlanan ortamın veya ürünün özelliklerinin normal görünmesi ve kullanıcıya da bu şekilde hissettirilmesidir. Evrensel tasarım yaklaşımıyla elde edilen ürünler, tüm kullanıcıların yararlanmasına olanak sağlamakta ve sonuçta engelliler, yaşlılar, çocuklar ve toplumun genelinden farklı olan bireyler etiketlenmemekte veya damgalanmamaktadır.(6) Kentlilere sağlıklı bir fiziksel çevre sunması gereken kent parkları, “evrensel tasarım” anlayışının tanımı gereği farklı cinsiyette, yaşta, farklı yeteneklere sahip olan tüm kullanıcılara hitap edebilecek standartlara sahip olmalıdır. Böyle bir yaklaşım, toplumun genelinden farklı olan tüm kullanıcıların toplum ile bütünleşmesinin ve sosyal yaşamdan dışlanmadan yaşamasının önündeki engellerin kaldırılmasını sağlayacaktır.

BALIKESİR ATATÜRK PARKI

Balıkesir’in güneyinde yer alan Atatürk Parkı, kentin büyük ölçekteki tek yeşil alanıdır. Yaklaşık 180.000 metrekarelik bir alana sahiptir. 1935-1942 yıları arasında eski şehir mezarlığının üzerine inşa edilmiştir.(7) (Resim 3) Daha sonra Atatürk Parkının çevresine stadyum, spor salonu yüzme havuzu ve Atatürk Anıtı inşa edilmiştir. 1949 yılında Balıkesir Panayırı buraya taşınmıştır. Panayır zamanla “6 Eylül Milli Fuarı”na dönüştürülmüş ve Fuar, 2006 yılına kadar burada kurulmuştur.(8) (Resim 4) 2006-2008 yılları arasında yenileme çalışması yapılan Atatürk Parkı günümüzde yapay bir göl, gölün çevresinde çay bahçeleri, seyir alanları, büfeler, yürüyüş yolları, gölgelikli oturma alanları, çocuk bahçeleri, Atatürk Anıtı ve bir meydandan oluşmaktadır. Parkın altı giriş noktası bulunmaktadır. (Resim 5)

KENT PARKI KONTROL LİSTESİ VE BALIKESİR ATATÜRK PARKININ ANALİZİ

Dünya Engelliler Vakfı, Dünya Engelliler Birliği, Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Türk Standartları Enstitüsü ve Türkiye İstatistik Kurumu’nun araştırmaları sonucunda engellilerin bağımsız bir şekilde yaşamasına ve hayatın her aşamasına katılabilmesine olanak sağlayan standartlar belirlenmiştir. Çalışmanın bu bölümünde, TS 12576, Birleşmiş Milletler (2004), USTAD Engelliler için Evrensel Standartlar Kılavuzu (2012), DIN 18024 ve TC Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Formu (2013) kaynaklarında belirlenmiş standartlardan yararlanılarak, kent parklarının evrensel tasarım anlayışı bağlamında tüm kentliler tarafından kullanılabilmesini sağlayacak koşulları barındırıp barındırmadığının analizinde kullanılabilecek kriterleri içeren bir kontrol listesi hazırlanmıştır. Elde edilen kontrol listesi, Balıkesir Atatürk Parkı’nın mevcut durumu ile karşılaştırılarak parkın evrensel tasarım standartlarına uygunluğu analiz edilmiştir. (Tablo 1)

BULGULAR, DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

Tablo 1’de de görülebileceği gibi, yapılan analiz sonucunda, Balıkesir Atatürk Parkı’nın herkes tarafından sorunsuz kullanımını sağlayabilecek bazı tasarım önlemlerinin alındığı, buna karşın parkın evrensel tasarım anlayışının gerektirdiği standartlar ile büyük ölçüde uyuşmamakta olduğu görülmüştür.

Analiz sonuçları, bedensel engelli kullanıcıların park içinde en çok zorlandıkları konunun ulaşım ve erişim olduğunu göstermektedir. Parkın çevresindeki otopark alanları engelli bireylerin kullanımına uygun olacak şekilde tasarlanmamış, engelli park yerleri belirlenmemiştir. Bu nedenle, otopark için düzgün zeminli bir alan ayrılmalıdır ve bu alanda engelli kullanımı için Tablo 1’de belirtilen ölçülerde özel park yerleri konumlandırılmalıdır. Parka yaya girişleri engelli kullanımına uygun olarak boyutlandırıldığı halde bu alanlara araç park edilmesi kullanıcıların parka rahatça girişini engellediğinden, bu alanlara araç park edilmemesi konusunda kentlilerin bilinç düzeyinin artırılması gerekmektedir. Park içindeki gezinme yolları merdivenler ile sık sık kesintiye uğramakta, bu durum park içinde konumlandırılmış olan restoranlar, kamelyalar gibi ayrışmış seyir terasları, oturma grupları ve çocuk oyun alanlarına engelli kullanıcıların erişimini güçleştirmektedir. Park içindeki dolaşımın rampalar ile sağlanması ve böylece dolaşımın kesintisiz hale getirilmesi, ayrıca park içinde bulunan tüm merdiven ve rampaların korkuluk gibi düşmeyi önleyecek elemanlarla donatılması, parkın tamamının tüm kullanıcılar için erişilebilir olmasını sağlayacaktır. Engelli kullanıcıların kullanım kalitesini artırabilmek amacıyla parkın tümünde döşeme kaplama malzemeleri pürüzsüz yüzey oluşturacak şekilde seçilmeli ve boyutlandırılmalı, ayrıca park içinde kullanılan tüm kent mobilyaları engellilerin kullanımına uygun şekilde tasarlanmalı ve boyutlandırılmalıdır. Atatürk Parkı’nda çocuk oyun alanlarında engelli ve engelli olmayan çocukların birlikte oynayabileceği alanlara yer verilmediği görülmüştür. Parktaki çocuk oyun alanları, engelli çocukların kendilerini dışlanmış hissetmeksizin diğer çocuklarla birlikte oynayabileceği oyuncaklar konumlandırılarak yeniden düzenlenmelidir. Son olarak, parkta bisiklet yolları ve engelliler için tasarlanmış spor alanlarının bulunmadığı, rampa eğimlerinin de tekerlekli sandalye, çocuk arabası ve bisiklet gibi tekerlekli araçların kullanımına uygun olmadığı gözlenmiştir. Engelli ve engelsiz tüm bireylerin parkı sorunsuzca kullanabilmeleri için parkın bu yönlerden de yeniden ele alınması ve iyileştirilmesi gerekmektedir.

Ayrıca, Atatürk Parkı’nda görme / işitme engelli kullanıcılar için de herhangi bir kullanım kolaylığı sağlanamadığı görülmüştür. Oysa evrensel tasarım ilkeleri gözetilerek planlanan parkların girişlerinde görme engelli bireylerin mekânsal deneyim kalitesini artırabilmek amacıyla kabartmalı park haritaları bulunmakta, İstanbul Cemil Meriç Görme Özürlüler ve Kokulu Bitkiler Parkı örneğinde olduğu gibi farklı bölgelerde farklı kokulu bitkiler kullanılmaktadır. Atatürk Parkı’nın engellilerin kullanımını kolaylaştırma amacıyla yeniden düzenlenmesi sırasında bedensel engellilerin sorunlarını olduğu kadar görme ve işitme engellilerin de sorunlarını giderecek biçimde ele alınması gerekmektedir.

Kentsel mekânların ve bu çalışmada ele alınan Balıkesir Atatürk Parkı gibi kent parklarının herkes tarafından sağlıklı bir şekilde ve sorunsuzca kullanılabilir olması işlevsellik bakımından fiziksel, sosyal adaletin sağlanması bakımından ise toplumsal bir olgudur. Ülkemizde evrensel tasarım büyük ölçüde yasalar ile kontrol altına alınmış olduğu halde, bu konuda yeterli farkındalık düzeyine ulaşılmamış olması nedeniyle evrensel tasarım anlayışının gerektirdiği standartların uygulamada yeterince etkin olmadığı görülmektedir. Kullanıldığı oranda değer kazanan tüm kentsel mekânlar gibi kent parklarının da evrensel tasarım anlayışının gerektirdiği standartları barındırması, hiçbir bireyin dışlanmadığı, herkesin eşit haklara sahip olduğu, kapsayıcı, sağlıklı, yaşanabilir kentler tasarlamanın önündeki engelleri kaldırmış olacaktır.

KAYNAKLAR

Akgün Yüksekli, Berrin; Akalın, Aysu, 2011, “Space as a Projection of Spatial Practices: An Urban Park in Western Anatolia in the Early-Republican Period”, Middle Eastern Studies, Routledge, cilt:47, sayı:4, ss.641-654.

Bilgin, İhsan, 2012, “İstanbul Projeleri 4: Kent Parkı”, Taraf, 05.12.2012. URL1. www.taraf.com.tr/ihsan-bilgin/makale-istanbul-projeleri-4-kent-parki.htm [Erişim: 04.01.2014]

Çelik, Şenol; Öncü, Faruk, 2012, Balıkesir’de Zaman ve Mekân, Balıkesir Belediyesi Kent Arşivi Yayınları no:6, Balıkesir.

Devlet İstatistik Enstitüsü, 2002, Türkiye Özürlüler Araştırması. URL2. www.eyh.gov.tr/tr/ 8245/Turkiye-Ozurluler-Arastirmasi-Temel-Gostergeleri#nufus [Erişim: 04.01.2014]

Dostoğlu, Neslihan; Şahin, Ece; Taneli, Yavuz, 2009, “Evrensel Tasarım: Tanımlar, Hedefler, İlkeler”, Mimarlık, sayı:347, ss.23-27.

Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Formu, 2013, Resmî Gazete Tarihi: 20.07.2013, Resmî Gazete Sayısı: 28713.

ETTAD Projesi, 2007, Özürlülüğü Anlamak - Örnek Uygulamalar Rehberi, Kültür ve Eğitim Yaşamboyu Öğrenme Programı. URL3. tr.ettad.eu/understanding-disability/models-of-disability [Erişim: 04.01.2014]

Kolat, Serkan, 2010, Avrupa Birliği Sosyal Politikası Çerçevesinde Özürlülere Yönelik Ayrımcılıkla Mücadele ve Türkiye’deki Yansımaları, TC Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı, Ankara, no:49, ss.1-14.

TS 12576, Şehir İçi Yollar-Engelli ve Yaşlılar İçin Sokak, Cadde, Meydan ve Yollarda Yapısal Önlemler ve İşaretlemelerin Tasarım Kuralları.

United Nations, 2004, Design Manual for a Barrier-Free Environment, Department of Economic and Social Affairs - Division for Social Policy, Ahmedabad.

USTAD, 2012, Engelliler İçin Evrensel Standartlar Kılavuzu. URL4. www.devturkiye.org/upload/files/engelliler-icin-evrensel-standartlar-kilavuzu.pdf [Erişim: 04.01.2014]

NOTLAR

1. Bilgin, 2012.

2. Bilgin, 2012.

3. Kolat, 2010.

4. ETTAD, 2007.

5. Dostoğlu; Şahin; Taneli, 2009.

6. Story; Mueller; Mace, 1998, aktaran Dostoğlu; Şahin; Taneli, 2009.

7. Akgün Yüksekli; Akalın, 2011.

8. Çelik; Öncü, 2012.

TABLOLAR

Tablo 1: Balıkesir Atatürk Parkının Evrensel Tasarım Standartlarına Uygunluğunun Analizi