İstanbul’da her yıl yaklaşık 231 bin bebek dünyaya geliyor ve büyüyor, bu, günde 630’dan çok doğum oluyor demek. Türkiye çapında yeni doğan bebek sayısı yılda 1.3 milyona ulaşıyor. 0-4 yaş grubu çocukların nüfusu İstanbul’da 1.2 milyon iken, bu sayı Türkiye’de 6.6 milyon.

Türkiye’de kent nüfusunun giderek arttığı ve çoğunlukla büyükşehirlere doğru bir yoğunlaşma olduğu bilinirken kentler en küçükler ve onlara bakım verenler düşünülerek tasarlanmıyor. Bu sorun yalnızca Türkiye’deki büyük kentlerin değil, dünyada birçok başka ülkenin ve kentin temel sorunlarından biri olarak karşımıza çıkıyor. Kentler orta yaş ve üzeri, erkek ve engelsiz bireyler tarafından yine benzer bir kullanıcı grubu için tasarlanıyor.

Son yıllarda yapılan araştırmalar beynimizin % 85’inin doğumdan sonraki ilk 1000 gün içerisinde oluştuğunu gösteriyor. Hatta bu kritik dönem içerisinde ihmal edilmiş, kendisiyle yeterince konuşulmamış, oyun oynanmamış bebeklerin beyninin gelişmediği ve fiziksel olarak büyümediği gözlenmiş. Bu verilerle baktığımız zaman toplumun çocuğa karşı sorumluluğunun okul çağından çok önce başladığını görebiliyoruz. Araştırmalar gösteriyor ki ilk 3 yıl edinilen deneyimler ileride karşılaşacağımız sağlık sorunlarından, ortalama gelire kadar birçok konuda belirleyici oluyor. Peki bu kritik dönemde bir bebeğin kent deneyimi nasıl olmalı? Kente 95 santimden, yani üç yaşında sağlıklı bir çocuğun boyundan baksak neleri değiştirirdik?

Bernard van Leer Vakfı’nın Kent95 programı bu soruyu soruyor ve kente 3 yaşında sağlıklı bir çocuğun boyu olan 95 santimden bakmanın, kentin planlanması, kamu hizmetleri ve altyapı açısından yaratacağı farkları, kentle ilgili karar vericilerle tartışmayı ve bu yönde yatırımlar yapmayı teşvik etmeyi amaçlıyor. Program Sao Paolo, Lima, Rotterdam ve İstanbul gibi farklı şehirlerde, özellikle yerel yönetimlerle işbirliği yapılarak yürütülüyor. İstanbul’da geliştirilen İstanbul95 programı ise 2016 yılında başlatıldı. 15’den fazla ortak ve Beyoğlu, Maltepe, Sarıyer ve Sultanbeyli Belediyeleriyle birlikte üç ana başlık altında yürütülüyor.

VERİYE DAYALI KARAR VERME ARAÇLARI

Kent planlaması ve tasarımda akıllı şehir meselesi çok sık tartışılıyor, veriye dayalı karar verme süreçleri ulaşımın optimizasyonu veya altyapı yatırımları gibi konularda önem kazanıyor. İstanbul95 programı içerisinde yapılan ilk çalışma kentte özellikle küçük çocukların nerede olduğunun haritalanması oldu. Bu haritalar mahallelere göre çocuk sayılarını ve emlak rayiç bedelleri üzerinden gelir durumlarını belirlemeyi hedefledi. TESEV ve Kadir Has Üniversitesi - İstanbul Çalışmaları Merkezi, İstanbul ilçelerindeki emlak rayiç bedelleri ve TÜİK verilerine dayanarak çocuğa ve aileye yönelik hizmetlerin incelendiği ilçe haritalarını geliştirdi ve internet üzerinden erişilebilir hale getirdi.(1) Haritalar, farklı düzeydeki verileri bir arada göstererek, İstanbul genelindeki tüm mahallelerin kendi arasında karşılaştırılmasına fırsat veriyor. Haritada en dezavantajlı ve aynı zamanda en çok 0-4 yaş çocuk nüfusunun olduğu mahalleleri görebiliyoruz. Aynı zamanda haritaların üzerine işlenen ilçe belediyelerine ait park, kreş ve sağlık hizmetleri gibi yerler sayesinde haritalar, ihtiyaç ile hizmetin ne kadar örtüştüğünü gösteriyor ve yeni yatırımlar için bir kılavuz oluşturuyor. İstanbul95 projesinin pilot çalışma alanları da bu haritalar üzerinden belirlendi.

EBEVEYN REHBERLİĞİ

Bebeklerin ve küçük çocukların fiziksel, bilişsel ve sosyo-duygusal becerilerinin gelişiminin en hızlı olduğu dönem olan 0-3 yaş döneminin en önemli aktörlerinin bakım verenler olduğunu hatırlamak gerekiyor. Dolayısıyla bu dönemde özellikle dezavantajlı ailelere bakım, beslenme, beyin gelişimi ve stresle baş etme gibi konularda destek olunması uzun dönemde çocukların tam potansiyellerine ulaşmalarında büyük önem taşıyor. İstanbul95 Programı kapsamında Boğaziçi Üniversitesi’nin içeriğini geliştirdiği “Ev Ziyareti Temelli Ebeveyn Rehberliği” projesi, dezavantajlı mahallelerden seçilen aileleri gebelikten başlayarak ebeveynlere evlerinde bir destek hizmeti sunmayı amaçlıyor.

Ev Ziyareti Temelli Ebeveyn Rehberliği projesi, her bir katılımcı ilçede dezavantajlı mahallelerden seçilen 120, toplamda 480 aile ile pilot olarak yürütülürken paralel bir etki değerlendirme süreci yine, üniversitenin ilgili uzmanlarının desteğiyle sürdürülüyor. Uygulamadan ve sonuçlarından öğrenilenler bu hizmete kaynak ayırarak başlamak isteyen tüm belediyeler ile daha çok kadına ve bebeğe ulaşmak için paylaşılacak.

YEŞİL ALANLAR VE PARKLAR

Her bir ilçe belediyesinde çok sayıda ve farklı büyüklüklerde bulunan yeşil alan ve oyun parkları, ‘şehirde çocuk’ dendiğinde kreş ve anaokulları ile birlikte ilk akla gelen mekânlar. Ancak parklar çoğunlukla kaba motor gelişimini tamamlamış 4-5 yaş ve üstü çocuklar için tasarlanıyor. Oysa bebeklik ve erken çocukluk döneminde yeşil alan ve parklar hem bebeklerin fiziksel ve bilişsel gelişimi hem de özellikle annelerin doğum sonrası depresyonla baş edebilmeleri için önemli. Bu yüzden İstanbul95 programı kapsamında parklara bebekler ve onlara bakım veren yetişkinlerin gözünden bakan bir fikir rehberi hazırlandı. Superpool tarafından hazırlanan 0-3 Yaş Oyun Parkı Fikir Rehberi bebeğin yapmayı öğrendiği her şeyden oyun çıkarılabileceği düşüncesi ile hareket ediyor ve ilk 3 yılda öğrenilen emekleme, ayakta durma, yürüme gibi becerilerin küçük çocuklar için oyun parklarına yapılacak tasarımlara ilham vermesi için öneriler paylaşıyor. Fiziksel beceriler kazanmak, neden sonuç ilişkilerini deneyimlemek, gözlemleyerek öğrenmek ve ilk arkadaşlıkları başlatmak için nelere ihtiyaç olabilir?

Fikir rehberinde ele alınan oyun kadar önemli bir başka bir konu ise parklarda ebeveynler, büyükanne, büyükbabalar ve bakım veren diğer yetişkinlerin ihtiyaçları. Çünkü bebekler ve küçük çocukların parkta vakit geçirme süreleri onları parka götüren yetişkinlerin tercihleri sonucunda belirleniyor. Parka ulaşım rahat olmadığı için veya parkta geçirdiği süre içerisinde farklı ihtiyaçları sebebiyle rahat edemeyen yetişkinler çocukları parka götürmemeyi veya gittiklerinde daha kısa süre geçirmeyi tercih edebilirler.

Parklarda uzun süre vakit geçirme parkların ulaşımının kolay olması, temel ihtiyaçların giderilmesine imkan sağlanması ve çocukların olduğu kadar yetişkinlerin de rahat etmesiyle mümkün olur. Bu yüzden oyun alanlarında yetişkinler için gerekli oturma yerleri düşünülmeli ve mevsimine göre güneş alacak veya gölgede kalacak şekilde tasarlanmalıdır. Banklar veya oturmak için tasarlanmış diğer kent mobilyaları veya eşikler, oyun alanlarına yakın, yetişkinlerin çocukla kuracakları göz temaslarına imkan verecek mesafede olmalıdır. Oyun mekânının tamamlayıcı bir parçası olarak da hayal edilebilirler. Bebek arabasının kolay girebileceği, hem kadın hem de erkeklerin erişebileceği bebek bakım odaları olan tuvaletler, çeşmeler ve çöp kutuları belki de bir parkın en önemli öğeleridirler.

Kadir Has Üniversitesi Sanat ve Tasarım Fakültesi, Superpool, Studio-X İstanbul ve partner belediyeler ile birlikte yürütülen çalışmalar ile hem tasarım hem uygulama hem de kullanımla ilgili deneyim edinerek daha çok yeşil alan ve parka benzer uygulamalar geliştirilmesi ve yaygınlaşması amaçlanıyor.

YA ŞİMDİ?

Türkiye’de son yıllarda sağlık alanında yapılan yatırımlarla doğumda ölümün ve ilk 5 yılda ölümün azalması ve aşılama gibi birçok alanda olumlu sonuçlar alındı. Hamilelikten okula başlayana kadar tüm çocuklar ve ebeveynlerine yönelik sosyal hizmetleri artırmamızın önünde önemli bir engel yok. Hizmetler ve altyapıyla ilgili dönüşümü sokak, mahalle, ilçe ve il düzeylerinde öncelikle belediyelerle birlikte çalışarak hemen başlatabiliriz. Bebekler, küçük çocuklar ve bakım verenlerine yönelik çok hızlı, düşük maliyetli ve etkili işler yapabiliriz. Bu tür bir dönüşüm için gerekli insan kaynağımız da yeterli bütçemiz de mevcut. İhtiyacımız olan tek şey siyasi kararlılık ve teknik kapasiteyi oluşturmak. İstanbul95 programının tüm ortakları bu kapasiteye katkıda bulunmak için önemli bir mali kaynağı ve insan kaynağını harekete geçirdi. İstanbul’u sadece bebekler, küçük çocuklar ve bakım verenleri için değil, herkes için daha yaşanabilir hale getirmek için bir an evvel çalışmaya başlamamız gerekiyor. Başta da belirttiğimiz gibi bebekler ilk yıllarında çok önemli bir dönüşüm geçiriyorlar ve maalesef beyinleri bizim harekete geçmemizi beklemeden hızla gelişiyor.

İSTANBUL95 ŞEHİRDE OYUN KONFERANSI

21-22 Eylül 2018'de Studio-X Istanbul tarafından Kadir Has Üniversitesi’nde düzenlenen İstanbul95 Şehirde Oyun Konferansı sanatçıları, politikacıları, mimarları ve akademisyenleri bir araya getirerek şehirde çocuklara nasıl oyun alanı açılabileceğini tartışıldığı ve tüm bu disiplinleri belli bir bakış açısı etrafında değerlendirildiği bir zemin hazırladı. Zorlu Center’ın içinde yer alan çocuk oyun alanının tasarımcısı ve Carve Landscape Architects’in kurucusu Elger Blitz’in de aralarında olduğu konferans konuşmacılarının arasında, Bernard Van Leer

Elger Blitz’in de aralarında olduğu konferans konuşmacılarının arasında, Bernard Van Leer Vakfı’nın program direktörü Cecilia Vaca Jones, Mimar Simon Battisti, ekonomik yönetişim uzmanı Elvanda Myshteka ve Rethinking Childhood’un sahibi ve Play England’ın eski direktörü Tim Gill gibi isimler de vardı.

Tim Gill, çocukları, günlük deneyimlerinde risklerle karşılaşmaları konusunda aşırı koruyucu olan anne-baba ve bakım verenlerin zararlı etkilerine karşı gözümüzü açtı. 17 yaşına gelmiş ancak riskleri kendisi değerlendirme ve nasıl tepki vereceğini belirleme fırsatını erken yaşta bulamamış olması bu gencin davranışı nasıl etkiler?(2)

Cecilia Vaca Jones, yaşamın ilk aşamalarından başlayarak bir çocuğun büyüdüğü çevrenin gelecekteki tüm davranışların ve öğrenimin temelini etkileyecek beyin mimarilerinin gelişimini nasıl değiştirebildiğinden bahsetti.

Elvanda Myshketa ve Simon Battisti Tiran şehrindeki çocukların ihtiyaçlarını içeren çalışma deneyimlerini, yol gösterici bilgi ve uygulamaları paylaştılar. En başından beri onların çalışmaları tüm şehir genelinde ölçeklenebilir ve tekrarlanabilir kavramlara ihtiyaç duyulduğunu gösteriyor.

Carve Architects’in kurucusu Elger Blitz her yaştan çocuklar ve hatta yetişkinler için meydan okuma ve başarı için isteklerine hitap eden heyecan verici parklar ve plazalar tasarlama üzerine çalışmalarını ele aldı. Çocuk canlısı bir kamusal alan bakıcılar, yaşlılar ve diğer grupların ihtiyaçlarını barındırma yoluyla onları toplumun merkezi bir parçası yapar. UNICEF’den Jens Aerts kentsel tasarım ve çocuklar üzerine yaklaşımını ve raporunu sundu.(3)

Konferans Gill Penalosa’ın, şehirlerin nasıl 8 aylık bebekten, 8 yaşındaki çocuğa oradan 80 yaşında olan yetişkine kadar herkes için büyümek ve yaşamak için daha iyi yerler olabileceği konusunda ilham veren bir konuşmasıyla sona erdi. Şehirlerin “yaşanabilirliğini” gençlerden en büyüğüne kadar bütün vatandaşların bakış açısıyla değerlendirebilmemiz gerektiğini vurgulayan Penalosa, oyun alanlarına ve çocuklara özen göstermeye başlayan dünyadaki birçok şehirden hikayeler paylaştı. Konuşmasının ana mesajı “keyifli bir şehir tasarlamanın çokta zor olmaması” idi, bütün şehirlerin bunu yapabileceğinin ve kendilerini dönüştürebileceğinin altını çizdi.

İstanbul95 programının bir sonraki adımı ise jüri üyeleri arasında Elger Blitz gibi isimlerin de yer alacağı bir tasarım yarışması düzenlemek. Şu anki pilot belediye projelerinin tasarım ve üretimini İstanbul merkezli Superpool Mimarlık hayata geçiriyor. Tasarım yarışmasında kazanan çalışma da yeni bir pilot proje olarak uygulanıyor olacak. Konferans esnasında, yine İstanbul95 çalışmaları kapsamında Superpool tarafından tasarlanan “0-3 yaş Oyun Parkı Fikir Rehberi” de katılımcılarla paylaşılacak.

KAYNAKLAR

Brooker, Liz; Woodhead, Martin (ed.), 2013, “The Right to Play”, Early Childhood In Focus 9, The Open University, Milton Keynes. http://oro.open.ac.uk/38679/1/ECIF9The%20Right%20to%20Play.pdf

Çoknaz, Hakkı, 2016, “Motor Gelişim Boyutuyla Çocuk ve Spor”, Marmara Üniversitesi Spor Bilimler Dergisi, cilt:1, sayı:2, ss. 83-91.

“Enhancing and Practicing Executive Function Skills with Children from Infancy to Adolescence”, Center on the Developing Child, Harvard University

https://children.wi.gov/Documents/Harvard%20Parenting%20Resource.pdf

Oates, John; Karmiloff-Smith, Annette; Johnson, Mark H., (ed.), 2013, “Developing Brains”, Early Childhood In Focus 7, The Open University, Milton Keynes.

www.ucl.ac.uk/cdcn/files/developing_brains

Meltzoff, Andrew N., 1999, “Born to Learn: What Infants Learn from Watching Us”, The Role of Early Experience in Infant Development, (ed.) Nathan A. Fox, Lewis A. Leavitt, John G. Warhol, Pediatric Institute Publications, New Jersey.

URL1. “İstanbul95: Belediyeler”, https://belediye.istanbul95.org/

URL2. “İstatistiklerle Çocuk, 2016”, www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24645

URL3. “Tehlikelerden nasıl kaçınmalı? – Risk, yükümlülük ve kamusal alanda çocukların oyun oynayabilmeleri hakkında küresel bir beyaz kitap”, https://bernardvanleer.org/tr/publications-reports/playing-it-safe-a-global-white-paper-on-risk-liability-and-childrens-play-in-public-space/

URL4. “Shaping urbanization for children: A handbook on child-responsive urban planning”, www.unicef.org/publications/index_103349.html

URL5. “Urban95 Başlangıç Kiti Artık Hazır”, https://bernardvanleer.org/tr/news/available-now-the-urban95-starter-kit/

NOTLAR

1. URL1. Ve URL2.

2. Tim Gill tarafından hazırlanmış, bu konu hakkındaki rapora ulaşmak için: URL3.

3. URL4.