Tao-Klarceti bölgesi, Erzurum, Artvin, Ardahan ve Kars'ın bir bölümünü kapsayan bölgenin Ortaçağ’daki adıdır. 9. ve 11. yüzyıllar arasında Tao ve Klarceti olarak adlandırılan iki bölgeyi ve çevresini içine alan topraklar yaklaşık iki yüzyıl boyunca Gürcü Tao-Klarceti Krallığı hakimiyetinde kalmıştır. Yüzyıllar boyunca sayısız medeniyete ev sahipliği yapmış Anadolu topraklarında günümüze ulaşan bir çok yapıda olduğu gibi Tao-Klarceti bölgesinde yer alan Ortaçağ dönemi yapılarında da köken tartışması sürmektedir. Tehdit altındaki bu kültür varlıklarını köken tartışmalarına boğarak koruma sorunlarını ikinci plana itmemek adına bölgede yer alan manastır kiliselerini, daha nötr şekilde, “Ortaçağ” olarak nitelemek daha doğru olacaktır.

Ortaçağ’da Hristiyanlığı güçlendirmek amacıyla, birçok bölgede olduğu gibi Tao-Klarceti bölgesinde de, kentlere uzak yerleşimlere pek çok manastır kurulmuştur. Manastır kiliselerinin büyük kısmı Tao-Klarceti Krallığı'nın mimari açıdan altın çağını yaşadığı 10. yüzyılda inşa edilmiştir. Zaman içinde, bitişiğine veya yakın çevresine inşa edilen ek yapılar ile manastır özelliği kazanmışlardır. Bölgenin Osmanlı hakimiyetine geçtiği 16. yüzyıldan sonra köylerdeki Gürcü nüfusun kısmen bölgeyi terk etmesi ve bir bölümünün müslüman olma süreci arşiv belgelerinden izlenebilmektedir. Gürcü nüfusun azalmasına rağmen kiliseler bir süre daha kullanılmaya devam etmiş, işlevini yitirdiğinde ise birçoğu kısmen de olsa cami olarak kullanılmışlardır. Kiliselerin cami olarak kullanımları sırasında belirgin yapısal değişiklikler yapılmamış, yapılar özgünlüklerini kaybetmemiştir. Manastır yaşamı gereği, uzak dağlık yerleşimlere inşa edilen bu yapılar 20. yüzyıl başında yabancı gezgin ve araştırmacıların ilgisini çekse de ülkemizde 1980’lere kadar dikkat çekmemiş, kültür varlığı olarak kayıtlara geçememişlerdir.

Yapılar için en önemli tehdit Türkiye-Gürcistan ilişkilerinde yaşanan değişken durumdur. İki ülke arasında kültür varlıklarının korunması konularında yapılan pazarlıklar çeşitli nedenlerle uzun bir süre sonuçlandırılamamıştır. Bunun sonucunda her seferinde yeni bir heyecanla başlayan koruma çalışmaları yarım kalmıştır. Karşılıklı görüşmeler ancak 2017 yılında imzalanan protokolle sonuçlanarak resmiyet kazanmıştır. Türkiye-Gürcistan arasındaki bu protokolde Gürcistan’ın bu bölgede yer alan kiliseleri onarması karşılığında Türkiye’nin Gürcistan’da bulunan camilerin restorasyonlarını üstlenmesi üzerinde mutabakata varılmıştır. Protokol kapsamında yapıların belirlenen bir program çerçevesinde onarılması beklenirken her iki ülkenin öne sürdüğü farklı nedenlerden dolayı süreç çok ağır işlemiş, hatta durma noktasına gelmiştir. Manastır kiliseleri bir yandan başkentlerden gelecek haberleri beklerken diğer bir yandan define kazıları, hırsızlık ve açık hava koşulları gibi birçok olumsuzluk karşısında ayakta kalmaya çalışmaktadır. Büyük kentlerde görmeye alıştığımız büyüklükte anıtsal yapıların kentlere uzak, ulaşımı zor dağ köylerinde inşa edilmiş olması az rastlanır bir durumdur. Sahip olduğu benzersiz özellikler sayesinde manastır kiliseleri kültürel peyzaj, Ortaçağ arkeolojisi, sınır aşırı miras gibi güncel bir çok kavram içinde değerlendirilebilir.

Tao-Klarceti bölgesi manastır kiliselerinin banileri ile aynı soydan gelen kişiler tarafından inşa ettirilen Bagrati Katedrali, rekonstrüksiyonu ve sonucunda UNESCO Dünya Mirası Listesi’nden çıkarılmasıyla uluslararası gündemi uzun süre meşgul etmiştir. Gürcistan ve Ermenistan’da bulunan çok sayıda Ortaçağ manastır yerleşiminin ve benzer nitelikte yapıların oluşturduğu Ani Kenti’nin UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde yer alması, bu manastır kiliselerinin dünya mirası olma potansiyelini açıkça göstermektedir. Ancak üst ölçek koruma kararları alınarak bir bütün olarak değerlendirilmezse ve insanlığın ortak mirası olarak sahip çıkmak yerine “Gürcü Kiliseleri” olarak tanımlayarak başkalarının adım atması beklenirse yakın zamanda yapılar kalıntıdan ibaret kalacaktır.

*Fotoğraflar yazar tarafından çekilmiştir.