Yaklaşık 2.700 yıl önce Mezopotamya’da yaşayan Babilliler medeniyetinden günümüze miras kalan tarihî kültür varlıklarının Irak’ın işgali sırasında yağmalanıp yok edilmesi ve tarihî eser kaçakçılığının hızla yaygınlaşması “kültür varlığı” (Şekil 1) ve “kültürel miras” kavramlarını, bunların etkin ve çağdaş teknikler ve yasalar kullanılarak korunması gerekliliğini gözler önüne sermiştir. (1)

Geçmişini bilmeyen bir toplumun, geleceğe doğru atacağı adımlarda büyük hatalar yapması ve birçok değerini kaybetmesi olasıdır. Tekeli (2) de “Bir toplumda tarih anlayışının oluşumu ile zaman kavramının gelişimi arasında karşılıklı bir ilişki vardır” der. İnsanın anlayış çerçevesini oluşturan, yaşam deneyimidir. Bugün, tarihî kültür varlıkları ile ilgili ulusal ya da uluslararası çalışmaları gerçekleştirebilmenin ön koşulu, bu konuda ulusal bir politikanın varlığıdır. Bu politikanın oluşturulmasındaki en önemli etmen ise tarih bilincidir. Tarih bilinci, geçmişten günümüze kalan varlıkları gelecek kuşaklara, kalıcılık ve sürekliliğin temel alındığı bir koruma anlayışı ile aktarabilmemizi sağlayacaktır. (3)

Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu’nun 05.11.1999 tarih ve 660 sayılı “Taşınmaz Kültür Varlıklarının Gruplandırılması, Bakım ve Onarımları”yla ilgili ilke kararı uyarınca “Kültür varlıklarının koruma ve değerlendirilmesine yönelik projelendirme çalışmaları, gerek tek yapı, gerekse kentsel doku ölçeğinde olsun mimarlık ve mühendislik mesleğinin genelde sunduğu hizmetlerin yanısıra farklı bazı uzmanlıkları ve araştırmaları da kapsar.” ilkesi getirilmiştir. (4) Bu ilke doğrultusunda koruma ve değerlendirme çalışmaları ele aldığında, harita (jeodezi ve fotogrametri) mühendislerine önemli görevler düşmektedir. Makalede, bu anlayıştan hareketle tarihî kültür varlıklarının koruma ve değerlendirilmesinde harita mühendislerinin görev alanları ele alınmış, sektörel tabanda yapılması gerekenler anlatılmıştır.

Koruma ve Değerlendirme Çalışmaları

Tarihî kültür varlıklarında kalıcılık ve sürekliliğin sağlanması için gerçekleştirilmesi gereken en önemli iş, bu varlıklara ait envanter (doküman) bilgilerin oluşturulması ve arşivlenerek korunmasıdır. Belirleme ve belgeleme çalışmaları doküman bilginin oluşturulması olarak isimlendirilebilir. Doküman bilgilerin oluşturulması:

• Kaybolan eserlerin tekrar yerlerine konulması,

• Yıpranmış eserlerin bakımlarının yapılması,

• Başka yerlere kaçırılan eserlerin yerlerinin nereye ait olduklarının bilinmesi, öz niteliklerinin korunarak tekrar orijinal yerlerine yerleştirilmeleri açısından çok önemlidir. (5)

Doküman bilgi olmadan düzenli bir koruma çalışması yapılamaz. Belirleme çalışmaları, çoğu kez coğrafi sınırları belirli ya da önceden tanımlanmış sit alanları içinde yapılır. Bu amaçla, varsa kültür varlığının bulunduğu bölgenin 1/1000 ölçekli kotlu planı elde edilir ya da üretilir; belirlenen bina ve kalıntıların fotoğrafları çekilerek çekim sırasına göre numaralandırılır, çekim noktaları ve açılarıyla plan üzerine işaretlenir. Bunun yanısıra, tarihî kültür varlığının malzeme türleri belirtilerek, teknik altyapı tesislerinin durumu ile binalardaki sağlık koşullarına ait saptamalar işlenir. Ayrıca, demografik ve sosyolojik veriler incelenir, ulaşım ile ilgili analizler yapılır ve alanın kronolojik gelişimini ya da gelişme aşamalarını gösteren haritalar ve grafikler hazırlanır. (6)

Harita Mühendislerinin Koruma ve Değerlendirme Çalışmalarındaki Yeri

Tarihî kültür varlıklarını özelliklerini yitirmeden koruyabilmek disiplinlerarası bir çalışma, iyi bir örgütlenme, maddi kaynak ve duyarlı bir kamuoyu desteği gerektirir. (7) Disiplinlerarası bir çalışma olduğu karara bağlanan koruma çalışmaları, harita mühendisliği açısından ele alındığında; plan, proje, resim ve hesapların hazırlanması ve uygulanmasındaki sorumluluklar ile belgeleme ve ölçüm teknikleriyle ilgili çalışmalar önemli ve etkin bir şekilde görev alınan alanları oluşturmaktadır. Tarihî kültür varlıklarının belirleme ve belgeleme çalışmalarında harita mühendisleri:

• Eserlerin sayısal olarak resimlendirilmesi (Şekil 2),

• Tarihî kültür varlıkların bulunduğu çevrenin kotlu planının çıkarılması (Şekil 3),

• Restorasyon, restitüsyon ve rölöve çalışmaları (Şekil 4),

• Yatay ve düşey yöndeki kaymalar ile şekil değişimlerinin oluşup oluşmadığının deformasyon ölçmeleriyle belirlenmesi,

• Eserlerin üç boyutlu taranması ve modellenmesi, planları ile iki ve üç boyutlu perspektif görünümlerinin çizilmesi (Şekil 5),

• Hukuki ve teknik bilgilerin oluşturulması, belgelendirilmesi, tescil edilmesi,

• Envanter bilgilerin oluşturulması ve arşivlenmesi,

• Büyük sit alanlarının haritalarının ve planlarının yapılması

işlemlerinde uzaktan algılama, fotogrametri, coğrafi bilgi sistemleri (CBS), küresel konum belirleme sistemi (Global Positioning System - GPS) ve yersel ölçme tekniklerini kullanarak sorumluluk ve görev almaktadır. (8)

Restorasyon projelerinde değişik disiplinlerin katkıları bulunmaktadır. Strüktür (yapı) bozulmalarının belirlenmesi ve onarım önerileri, zemin ve yapı mühendislerinin çalışmaları yanısıra, yatay ve düşey yöndeki kaymalar ve şekil değişimlerinin belirlenmesi aşamasında harita mühendislerinin çalışmalarını da gerektirmektedir. Bir restorasyon projesine başlamadan önce kültür varlığı, fotoğraf, video vb. tekniklerle ayrıntılı olarak belgelenir ve ölçekli çizimleri yapılır. Ayrıca varlıkların tarihçesi, estetik özellikleri ve değeri, teknik özellikleri (yapım teknikleri, malzeme ve taşıyıcı sistemi), yasal statüsü incelenir. Burada özellikle sayısal veri toplama ve bunların coğrafi bilgi sistemi ortamında değerlendirilmesi ve korunmasında harita mühendislerine büyük görevler düşmektedir. Restitüsyon projesine uygun bir varlığın yeniden yapılması işlemi olan rekonstrüksiyon işlemlerinde de temel altlık, varlıkların dokümanlarıdır. Rekonstrüksiyon işlemlerinde de coğrafi bilgi sistemi ortamında tutulan doküman veriler esas alınmalıdır.

Teknik araştırmalarda onarımı yürütecek olan mimar, nemden kaynaklanan çeşitli sorunları, farklı oturma, ezilme, çatlama gibi taşıyıcı sistem aksaklıklarını, malzemedeki bozulmaları, yanlış onarımların neden olduğu hasarları teşhis etmek ve çözümleyebilmek için çeşitli uzmanlık alanlarından yardım alır. Özellikle, farklı oturma ve ezilmelerin belirlenmesi aşamasında harita mühendislerinden yardım alınması önemlidir. Yapılardaki bozulmalar ve aşınmalar kısa sürede ortaya çıkmadığı için, bu yapıların uzun süre gözlenmesi, olası değişimlerinin araştırılması gerekir. Bu amaçla deformasyon ölçmelerinden yararlanılır. Böylece, yatay ve düşey yöndeki kaymalar ile şekil değişimlerinin oluşup oluşmadığı belirlenerek gerçek sorun ya da olası bir tehlike ortaya çıkarılabilir. (9)

İster arşivlemek için olsun, ister restitüsyon-restorasyon projesi hazırlamak için olsun, bir eski eserin rölövesinin yapılması şarttır. İlgili proje, anıt ya da tarihî bir esere ait ayrıntılı mimarlık ölçümlerine, başka bir deyişle rölöveye dayanılarak hazırlanır. Rölöve çalışmaları, kendi başına bir proje olmayıp geleceğe ilişkin öneriler içermez, mevcut yapıyı gösteren bir çizimdir. İyi bir sonuç alınması için detaya gidilmesinde rölöve ölçüleri harita mühendisinin görevidir. Bu çalışmalar, nirengi ve poligon istikşafı, belirlenen koordinat sisteminde koordinat hesaplarının yapılması, fotogrametri, GPS ya da yersel ölçme teknikleri ile cephe ve kesitlerin ölçülmesi, ilgili fotoğrafların çekilmesi, bu fotoğrafların değerlendirilmesi ve ilgili çizimlerin yapılmasını içerir. Harita mühendislerinin bu çalışmalar ile rölöve işlemlerine katılması iki biçimde gerçekleşmektedir. (10)

Birincisinde, tüm rölöveyi harita mühendisi çıkartmaktadır. Mimari disiplin, bir sonraki aşama olan doküman bilgisinin çıkartılması, malzemenin bozulma ve yıpranma analizleri, restitüsyon aşaması, restorasyon projesi ile sürece dahil olmaktadır. İkincisinde ise, mimarlık disiplini ile ortak çalışma yapılmaktadır. Harita mühendisliği açısından iş akışı genellikle aşağıdaki biçimde olmaktadır:

1. Bölgenin 1/1000 ölçekli kotlu planının yapılması, bina ve kalıntıların bu plan üzerinde işaretlenmesi, konumlarının belirlenmesi,

2. Cephe görünümleri için kesit doğrultu ve düzlemlerinin belirlenmesi,

3. Belirlenen görünüm ve kesit düzlemleri üzerinde yapılacak çizimde fotogrametrik yöntem ile çizimi yapılacak objeler var ise bunların fotoğraflarının çekilmesi,

4. Fotoğraflardan yararlanmak için fotoğrafa ilişkin arazide eşlenik noktaların okumalarının yapılması,

5. Büroda fotoğrafların sayısallaştırılarak çizilmesi. Okunan noktaların fotoğraf ile eşleştirmelerinin yapılması ve kontrolü. Çizimin yönlendirilmesi, yani rödresmanının yapılması,

6. Arazide jeodezik yöntem ile noktaların ölçümü ve değerlendirilmesi sonucunda plan, görünüm ya da kesit düzlemine izdüşürülmesi. Bu tip bir çalışma var ise, bu noktaların arazide okunması, plan, görünüm ve kesite düşecek şekilde bu noktaların izdüşürülmesi,

7. Noktalardan oluşan kesitin anlaşılır hale getirilmesi,

8. Bilgilerin CBS ortamında saklanması ve gerektiğinde bu bilgilere internet aracılığıyla erişimin sağlanması.

Tarihî kültür varlıklarının belgelenmesi ve üç boyutlu modellenmesinde özellikle son yıllarda, sayısal fotogrametri ve lazer tarayıcılar yaygın bir şekilde yer almaktadır. Bu konuda, bu işin temel eğitimini almış olan harita mühendislerine büyük görev düşmektedir. Gelişen bilgisayar ve bilgi teknolojileri ile birlikte kullanımı yaygınlaşan, bütün yöneltme ve çizim işlemlerinin bilgisayar ortamında gerçekleştirildiği sayısal yersel fotogrametri yöntemi:

• Otomatik yöneltme ve ölçme işlemleri,

• Sayısal üç boyutlu vektör veri,

• Sayısal ortofoto,

• Sayısal yüzey ve arazi modellerinin üretimi gibi birçok olanak sunmaktadır. (11)

Harita mühendislerince, sayısal yersel fotogrametri yöntemi ile sonuç ürünlerin üretiminde, sayısal tek fotoğraf değerlendirmesi, stereo değerlendirme, sayısal ortofoto ve stereo görüş olmadan birden fazla fotoğraf yardımıyla değerlendirme yöntemleri kullanılmaktadır. Sayısal tek fotoğraf değerlendirmesi, varlık yüzeyinin düzlem olduğu, derinlik farklarının bulunmadığı durumlarda kullanılan bir yöntemdir. Tarihî ve kültürel yapıların, sanat eserlerinin yüzeylerinde derinlik farkının bulunduğu durumlarda stereo değerlendirme yöntemi tercih edilmektedir. Sayısal ortofoto, yüzeyinde derinlik farkları bulunan tarihî ve kültürel yapılar ile sanat eserlerinde kullanılan diğer bir yöntemdir. Diğer bir değerleme yöntemi ise, farklı açılardan bindirmeli olarak çekilmiş birden fazla fotoğraf yardımıyla stereo görüş olmaksızın değerlendirmedir. Yersel lazer tarayıcılar, özellikle son yıllarda tarihî kültür varlıklarının belgelenmesinde kullanılan ve bilinen diğer bir yöntemdir. Gelişen yersel lazer tarayıcı teknolojisi ile nesne yüzeyinde çok kısa bir zaman diliminde, yüksek doğruluklu ve çok yoğun 3 boyutlu nokta ölçümü ve kaydı olanaklı hale gelmiştir. Yersel lazer tarayıcılar özellikle:

• Yüzeyi düzgün geometrik şekillere sahip olmayan, yersel fotogrametri ile çizimi ve modellenmesi güç olan varlıklarda,

• Fotoğraf çekiminde çevresel faktörler nedeniyle birtakım sınırlamaların bulunduğu projelerde ya da,

• Süre yönünden kısıtlamaların bulunduğu işlerde,

belgeleme ve üç boyutlu modelleme çalışmalarında tercih edilmektedir. Yersel lazer tarayıcıların bir parçası olan sayısal kamera ya da video kameralar ile kaydedilen görüntüler ve yoğun 3 boyutlu noktalar kullanılarak sayısal ortofoto, üç boyutlu modelleme yapılabilmekte ve elde edilen veri kolaylıkla görselleştirilebilmektedir. (12)

Özellikle gelişen bilgisayar ve bilgi teknolojileri ile birlikte elde edilen sonuç ürünler, sayısal CAD ortamında tarihî kültür varlıklarının üç boyutlu modellenmesi, üç boyutlu verilerin görselleştirilmesi, elde edilen verilerin yönetilmesi ve CBS ortamına aktarılarak bu verilerin sorgulanması gibi birçok uygulamada kullanılmaktadır. (13)

Sonuç

Çalışmanın temel sonucu, tarihî kültür varlıklarının korunması çalışmalarında periyodik (dönemsel) rölöve ölçümlerinin yapılması gerekliliğidir. Mevcut tüzede yalnız koruma çalışmalarına altlık olarak yapılan rölöve ölçümleri, tarihî kültür varlıklarında meydana gelen deformasyonların belirlenmesi; deformasyona uğrayan tarihî kültürel varlıklara zamanında müdahale edilebilmesi; koruma çalışmalarının gerektiğinde ve zamanında başlatılabilmesi için mutlaka periyodik olarak yapılmalıdır. Periyodik rölöve gerekliliği bağlamında koruma ile ilgili tüzeye gerekli değişiklikler yapılmalıdır.

Günümüzde harita mühendisliği, bilim ve teknolojinin en yaygın kullanıldığı meslek alanlarından biridir. Harita mühendisleri tarafından kullanılan teknolojik donanımlar ve yazılımlar, sayısal ortamda, daha düşük maliyette, istenilen format, hassasiyet ve hızda ürün alınabilmesi olanaklarını da beraberinde getirmiştir. (14) Özellikle sayısal yersel fotogrametri, yersel lazer tarayıcılar, coğrafi bilgi sistemleri, küresel konum belirleme sistemlerinin tarihî kültür varlıklarının korunması projelerinde kullanılmasıyla bu olanaklar koruma projelerine de olumlu yönde yansımıştır.

Koruma projelerinde, özellikle rölöve ölçümleri ve çizimlerinde yükün ve sorumluluğun büyük bir bölümünü üstlenen harita mühendisleri, çoğu zaman ikincil planda kalmaktadır. Oysa konuya gereken önemin verilmesi, ussal düşünce ve bilimin bir gereği olarak harita mühendislerinin üstlendiği sorumlulukların ilgili tüzede somut bir biçimde tanımlanması gerekir. Bu konuda harita mühendisliği öğretimi veren üniversiteler ve Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası’nın öncülüğünde sektörel bir politika geliştirilmesi gerekliliği de bir gerçektir. Harita mühendislerinin, tarihî kültür varlıklarının korunması projelerinde etkin ve sorumlu olarak görev alabilmesi için öğretim programları tarihî, sosyal, kültürel, hukuk, teknik ve bilimsel yönden koruma projeleri ile ilgili temel altyapıyı alacak şekilde desteklenmelidir. Bu gereklilik, disiplinlerarası projeler olan bu tür çalışmalarda harita mühendislerinin etkin görevler üstlenmesinin ön koşuludur.

1. Demirkesen, A.C., M.T. Özlüdemir ve H. Demir, 2005.

2. Tekeli, 1998.

3. Demirkesen, A.C., M.T. Özlüdemir ve H. Demir, 2005.

4. URL 1.

5. Demirkesen, A.C., M.T. Özlüdemir ve H. Demir, 2005.

6. Uluengin 2002.

7. Demirkesen, A.C., M.T. Özlüdemir ve H. Demir, 2005.

8. Demirkesen, A.C., M.T. Özlüdemir ve H. Demir, 2005.

9. Erkaya vd. 2002.

10. Demirkesen, A.C., M.T. Özlüdemir ve H. Demir, 2005.; Uluengin 2002.

11. Yastıklı, 2005.

12. Yastıklı, 2005.

13. Yastıklı, 2005; Demirkesen, A.C., M.T. Özlüdemir ve H. Demir, 2005.

14. Yakar, 2005.

KAYNAKLAR

* Demirkesen, A.C., M.T. Özlüdemir ve H. Demir, 2005, “Kapadokya Örneğinde Tarihî ve Kültürel Mirasın Korunması ve Bu İşlemlerde Harita Mühendislerinin Yetki ve Sorumlulukları”, 10. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı, 28 Mart - 1 Nisan 2005, Ankara.

* Tekeli, İ. 1998, Tarih Bilinci ve Gençlik, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1. baskı, İstanbul, ss. 15-35.

* Erkaya, H., R.G. Hoşbaş ve V.E. Gülal, 2002, “Tarihî Yapılarda Deformasyon Ölçmeleri”, Selçuk Üniversitesi Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Eğitiminde 30. Yıl Sempozyumu, 16-18 Ekim 2002, Konya.

* Yastıklı, N., 2005, “Sayısal Fotogrametri ve Yersel Lazer Tarayıcılar ile Belgeleme ve Üç Boyutlu Modelleme”, TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası 10. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı, 28 Mart-1 Nisan 2005, Ankara.

* Yakar, M., F. Yıldız ve H.M. Yılmaz, 2005, “Tarihî ve Kültürel Mirasların Belgelenmesinde Jeodezi Fotogrametri Mühendislerinin Rolü”, TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası 10. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı, 28 Mart - 1 Nisan 2005, Ankara.

* Uluengin, M.B., 2002, Rölöve, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, 1. baskı, İstanbul, ss. 11-118.

* URL 1, Mimarlar Odası İnternet sitesi http://www.mimarlarodasi.org.tr/mevzuatDocs/660-ilkekarar.doc (9 Mayıs 2005)