Mimarlık eğitimi konusunda yoğun bir tartışmayı, ilk kez 1969 yılında Mimarlar Odası’nın düzenlediği “Mimarlık Semineri”nde izlemiştim. Toplumu değiştirebilme umutlarının kitlesel olarak yaşandığı bir ortamda yapılan seminere, ODTÜ’de topladığımız bir öğrenci forumunda aldığımız kararla, “eğitime orada devam edeceğiz” diyerek, bütün fakülte topluca katılmıştık. Dört gün süren seminerin bir oturumunda Aydın GERMEN, “Dünya’da ve Türkiye’de Mimarlık Eğitimi” başlıklı bildirisini sunuyordu. Kapsamlı bir bildiriydi. Bildirinin programlanmış iki “resmi” eleştiricisi vardı: Erdem AKSOY ve İlhan TEKELİ bildiri üzerine görüşlerini yazılı olarak hazırlamışlardı. Aradan geçen 30 yılı aşkın bir süre sonra bildiri kitabına yeniden baktığımda, bildirinin tartışmasına katılanlar arasında Önder ŞENYAPILI, Sümer GÜREL, Emin Necip UZMAN, Turgut CANSEVER, Atilla ERYILMAZ ve Gürol GÜRKAN’ın bulunduğunu gördüm. Aydın GERMEN, bildirisine şöyle başlamış:

“... Sekiz on yıldır ilgilenmediğim bu konu üstünde yeni yazılar bulmak ve okumak gereğini duydum. ... Görebildiğim şunlar: a) Değişik söyleyiş tarzları aranmasına rağmen, on senelik bir ilgisizliğin sonunda hemen hiçbir yeni konu göremedim; b) Sezilebilecek tek önemli değişiklik, mimarlık mesleği hakkında şüphelerin artması. Bu şüpheler, belirli bir şaşkınlığın daha açıkça ifade edilmesine de yol açıyor.”

Acaba Aydın GERMEN’in söylediği “mimarlık mesleği hakkındaki şüphe” aradan geçen 40 yıla karşın bugün gene yok mu? Doğrusu, esprili bir dille sunduğu bildiriyi, yeniden “okumak” ve yorumlamak çok keyifli ve yararlı olacak. Bu işin bir gönüllüsü çıkar belki diyorum.

40 YILDA DEĞİŞEN NE?

Galiba 40 yıl öncesinin tartışmalarıyla günümüzdeki tartışmalar arasındaki en önemli fark, mimarlık ve eğitim konularının bugün daha “tanımlanmış”, deyim yerindeyse daha “somutlaştırmaya yönelik” yaklaşımlarla ele alınıyor olması. En azından “standartlar”dan söz ediliyor. Mimarlar Odası’nın 2001 yılında İstanbul’da düzenlediği “Mimarlık ve Eğitim Kurultayı”nda sunulan çoğu bildirinin sadece başlıkları bile, bu açıdan bir fikir verebiliyor: “Mimarlık Eğitiminde Nitelik ve Eşkredilendirme”, “Akademik Performans”, “Akreditasyonda Farklı Sistemler”, “Eğitim Sürecinde Uygulama Deneyimi / Staj”, Meslek İçi Eğitim”, “Mimarlık Mesleğinde Yetki ve Sorumluluk” gibi.

2001 yılında, üstelik bir üniversite içinde düzenlediğimiz “Mimarlık ve Eğitim Kurultayı”na öğrencilerin ve öğretim üyelerinin katılımı beklediğimiz kadar olmamıştı. Artık okullarındaki dersleri durdurarak eğitimlerine Oda’nın düzenlediği seminer veya kurultaylarda devam eden öğrenciler, böyle eylemlere büyük bir hoşgörüyle bakan, hatta katılan öğretim üyeleri ve yönetimler söz konusu değildi. Üstelik bu etkinlikler, sınav, proje teslimi gibi “yaşamsal” sorunların olduğu günlerde yapılıyorsa... (Nedense bu seminer ve kurultaylar da hep Aralık ayına denk geliyor.)

Ancak “Mimarlık ve Eğitim Kurultayı”nın yeterli ilgiyi görmediğini söylemek haksızlık olur. Kurultayın, mimarlık eğitimi ve meslek ilişkisi içinde söylenenlere ilişkin, sadece ulusal değil, uluslararası gündemi de çok iyi yansıttığı kanısındayım. Hazırlık çalışmalarına ciddi bir emek harcanan kurultaya sunulan bildiriler, kurultaydaki tartışmalar bugün de ilgiyle karşılanıyor, değerlendiriliyor. Kurultay bildiri ve tartışmalarının derlendiği kitap, bizim merkez muhasebecisi Tahir SARGIN’ın söylediğine göre Oda yayınları içinde en çok satan. Belki de bu yüzden Tahir, bu yıl ikincisi düzenlenecek kurultayın hazırlık çalışmaları için yapılan giderlere daha sıcak bakıyor.

“MİMARLIK VE EĞİTİM KURULTAYI – II”

Mimarlar Odası, iki yıl önce düzenlenen kurultaydaki tartışmaları, bu kez eyleme yönelik ortak görüşler oluşturma olanaklarını da gözeterek sürdürmek üzere, bir ikinci kurultay daha düzenliyor. Bu yıl gene Aralık ayında yapılması programlanan “Mimarlık ve Eğitim Kurultayı – II”nin hazırlıkları İstanbul Şubesi’nin eşgüdümünde, öğretim üyesi meslektaşlarımızın da katkılarıyla yürütülüyor.

Kurultay hazırlıklarının, geniş bir sürece yayılarak ve geniş bir katılımla yapılması amaçlanıyor. Bu amaçla, bazıları farklı kentlerde de yapılabilecek bir dizi atölye çalışması programlandı. Oluşturulan atölye grupları şu konularda çalışıyor: “Meslek İçi Eğitim”, “Akreditasyon”, “Staj ve Meslek İçi Staj”, “AB ve GATS Sürecinde Meslek Pratiği”, “Mimarlık Lisans ve Lisansüstü Eğitimi”. Sanırım bu konu başlıkları da 2. Kurultay’ın ana temaları hakkında bir bilgi veriyor. “Meslek İçi Eğitim” ve “AB ve GATS Sürecinde Meslek Pratiği” konulu iki atölye grubunun ilk toplantıları, geçtiğimiz Şubat ayında İstanbul’da yapıldı. Bu ve diğer konulardaki atölyeler, önümüzdeki aylarda çalışmalarına devam edecek. Bu arada, Haziran ayında İstanbul’da toplanacak olan UIA Konseyi ile de ilişkilendirilerek düzenlenmesi düşünülen bir uluslararası etkinlikte, özellikle UIA politikaları açısından eğitim konularının ele alınması amaçlanıyor.

AB’NİN “AMENTÜSÜ” VE UIA

Günümüzde mimarlık eğitimi ile ilgili geliştirilen görüşlerin daha “somutlaştırmaya yönelik” olduğundan söz etmiştik. Sanırım bu yaklaşımın en belirgin bir örneği, Avrupa Birliği’nin 1985 “Mimarlar Direktifi”nin 3. maddesinde sıralanan ve bir mimarda bulunması gereken nitelikleri tanımlayan, bir anlamda çok genel çizgileriyle de olsa bir “standart” getiren formülasyon. Daha sonra çoğu uluslararası ve ulusal belgede sürekli bu formülasyona referans verildiğini görüyoruz. Dolayısıyla 11 maddelik bu “amentü”yü her zaman göz önünde tutmak ve iyi yorumlamak gerekiyor. AB’nin “amentü”sü, UIA’nın 1996 yılında Barselona Genel Kurulu’nda kabul edilen “UIA / UNESCO Mimarlık Eğitimi Şartı”nda ve 1996 Pekin Genel Kurulu’nda kabul edilen “Mutabakat” metinlerinde de aynen aktarılarak temel alınıyor.

UIA’DAN DÜŞÜNCELER VE TAVSİYELER

UIA’nın geçtiğimiz yıl Berlin’de yapılan 22. Genel Kurulu’nda da mimarlık eğitimi konusunda iki önemli belge, ilkesel olarak kabul edildi. Genel Kurul kararında söz konusu belgelerin, süreç içinde geliştirilmesi öngörülüyor. Belgelerden biri “UIA Mimarlık Eğitimi Komisyonu” tarafından hazırlandı ve “UIA ve Mimarlık Eğitimi: Düşünceler ve Tavsiyeler” başlığını taşıyor. Berlin Genel Kurulu’nda ilkesel olarak kabul edilen bir diğer belge ise, UIA aracılığıyla mimarlık eğitiminde uluslararası düzeyde bir “onay” (=eğitimin geçerliliğinin onaylanması, validation) sistemi getirmeyi amaçlıyor ve “UNESCO – UIA Mimarlık Eğitimi Onay Sistemi” başlığını taşıyor.

Bu belgeyi, “UIA / UNESCO Mimarlık Eğitimi Şartı” ile başlayan ve UIA “Mutabakat” metinleriyle de ilişkili olarak gelişen sürecin bir devamı olarak görebiliriz. Belge, UIA’nın mimarlık eğitimi çalışmalarını ve konunun geçmişini ele alan bir giriş bölümüyle başlıyor. 1998 yılında Paris’te yapılan UNESCO Yüksek Eğitim Dünya Konferansı’nda kabul edilen “21. Yüzyıl Yüksek Eğitim Dünya Bildirgesi”nin de değerlendirildiği bu bölümde, “UIA ve Mimarlık Eğitimi: Düşünceler ve Tavsiyeler” belgesinin kapsamı şöyle özetleniyor:

• Kabul edilmesinden 6 yıl sonra UNESCO – UIA Mimarlık Eğitimi Şart’ın yayılmasını, uygulanmasını ve değişik UIA üye kesimlerinde verilmekte olan mimarlık eğitimindeki durumu dikkate alarak bir değerlendirme yapmak,

• Mimarlık eğitimi programlarının incelenmesi ve geliştirilmesi için açık, belirgin bir çerçeve önermek,

• Ders programlarının hem biçimi, hem de içeriği üzerine kısa pedagojik tavsiyelerde bulunmak,

• Toplumun evrimi ve mimarlık eğitiminde bu evrime yanıt verecek yolları düşünen bir kültürün geliştirilmesini teşvik etmek,

• UNESCO’nun 21. Yüzyıl Yüksek Eğitim Dünya Bildirgesi ile UNESCO-UIA Mimarlık Eğitimi Şartı arasındaki ortak noktaların altını çizmek.

UIA’nın bu belgesinde mimarlık eğitimini, toplumsal, kültürel, politik, mesleki, teknolojik, akademik ve uluslararası bağlamda ele alan görüşler, eğitimin içeriğine ve ders programlarının yapısına ilişkin değerlendirmeler geliştirilmiş. Belgede, mimarlık eğitiminde yöntemler üzerinde de duruluyor, eğitimde bilginin, kişilerin, öğretim üyelerinin, öğrencilerin, zamanın, eğitim mekanlarının ve mali işlerin yönetimi ele alınıyor. Kısaca “onay” (=validation) ve eğitimle edinilen niteliklerin ulusal ve uluslararası düzeyde aktarılabilirliği konusunun da işlendiği belgede, şu konulara ilişkin görüşleri de bulabiliyoruz: Uzmanlaşma, uygulama ve öğrenim arasında karşılıklı etkileşim, yetişme ve bilgi düzeyi ile ilişkili olarak ruhsat vb. belgelerin verilmesi, meslek içi eğitim, üniversite öncesi eğitim ve mimarın edindiği beceri ve yapabileceği uygulamaların yararlı olabileceği diğer alanlar. Belgenin sonunda, “UIA ve Mimarlık Eğitiminin Geleceği” başlığı altında sonuca ilişkin bir özetleme ve tavsiyeler yer alıyor.

UNESCO-UIA MİMARLIK EĞİTİMİ ONAY SİSTEMİ

Belgeyi, UNESCO ile 2000 yılında imzalanan bir protokolle oluşturulan “UNESCO-UIA Mimarlık Eğitimi Onay Komitesi” hazırladı. Onay (=validation) sistemi ile eşkredilendirme (=akreditasyon) sistemi arasındaki ayrımı belirtmekte yarar var. Akreditasyonda ilkesel olarak eğitimi oluşturan “girdiler” esas alınırken, “onay” sisteminde “çıktılar”ın temel aldığı bir değerlendirme söz konusu. Öte yandan, akreditasyonun genellikle eğitim kurumlarıyla doğrudan ilişkili bir örgütlenmeyle yapıldığını, “onay” sürecinin ise eğitimin dışında yer alan ve eğitim sonrası uygulamayla ilişkili, örneğin UIA gibi kuruluşlar tarafından gerçekleştirildiğini söylemek de mümkün. Ancak her iki sistemin de aynı gereksinmelerden kaynaklandığı ve aynı doğrultuda sonuçlara yönelik olduğu görülüyor. UIA’nın “Onay Sistemi” ile neyi amaçladığını, sistemin hangi gereksinimlere yanıt vermeye çalışacağını, dönemin UIA Başkanı Vassilis SGOUTAS özetle şöyle anlatıyor:

“Küreselleşmenin etkileri, mimarlar olarak bizlerin hayatındaki gerçekleri değiştirdi. Mesleğin uygulanması gittikçe daha fazla liberalize oluyor. Mimari eğitim de aynı doğrultuda bir gelişme gösteriyor. UNESCO / UIA Mimarlık Eğitimi Onay Sistemi, kaos olabilecek duruma düzen getirmeyi amaçlıyor ve böylelikle görevimizin, toplumun hizmetine sunulacak nitelikli mimarlığı üretebilmek üzere uygun şekilde donatılmaktan başka bir şey olmayan, temel ilkesini sağlamlaştırmayı umuyor.

“Eşitsizliğin olduğu bir dünyada yaşadığımız doğrudur. Mimarlığın, uluslararası ortamda uygulanmasında dengelerin aynı düzeyde olmadığı, eşit olanakların bulunmadığı da doğrudur. Mimarlık mesleğinin uygulanmasını daha eşitlikçi bir hale getirmek görevi, kolay bir iş değildir. Dengesizliği uzun vadede sadece eğitim düzeltebilir.”

SİSTEM HAYATA GEÇİRİLEBİLECEK Mİ?

“UNESCO-UIA Mimarlık Eğitimi Onay Sistemi” belgesinde getirilmek istenen sisteme ilişkin ayrıntılı bilgiler veriliyor. Bu arada belgenin, “Niteliksel Ölçütler” bölümünde AB Mimarlar Direktifi’nden aktardığımız “amentü”nün ayrıntılandırılarak geliştirildiğini ve günümüz mimarlık eğitimi, hatta meslek içi eğitimi için yararlı bir referans oluşturulduğunu belirtelim. Ancak, öngörülen geniş kapsamlı sistemin hayata geçirilmesi pek de kolay olmayacak gibi gözüküyor. Her şeyden önce, öngörülen mekanizmanın kabarık bir bürokrasi getirdiği göze çarpıyor. Böylesi bir mekanizmanın gerektirdiği maliyetin de kabarık olacağı ve bunun “onay” isteyecek eğitim kurumları veya “onay sistemleri” tarafından karşılanacak olması, bu konudaki istekliliği azaltır gibi gözüküyor. UIA çevrelerinde böyle bir sistemin işletilmesi doğrultusunda ayrıntılı bir çalışmanın da başlatıldığına ilişkin bir bilginin de henüz bize ulaşmadığını ekleyelim.

Bu yazıda, mimarlık eğitimi konusunda Mimarlar Odası ve Uluslararası Mimarlar Birliği’nde gerçekleştirilen ve gerçekleştirilmesi amaçlanan bazı çalışmalara, daha da önemlisi belirgin kaynak belgelere değindik. Özellikle, eğitimin mesleği uygulama ile ilişkisini gözeten bir yaklaşımla geliştirilen bu çalışmaların, mimarlık eğitimine ilişkin güncel bir gündem oluşturulmasına yardımcı olacağına inanıyoruz. Umarım, bu kaynakları kullananlar ve değerlendirenler çoğalır.

Kaynaklar:

* 1969, Mimarlık Semineri, Mimarlar Odası Yayını, Ankara.

* 2002, Mimarlık ve Eğitim Kurultayı, Mimarlar Odası Yayını, Ankara.

* Avrupa Birliği’nin 10.06.1985 gün ve 85/384/EEC sayılı Konsey Direktifi.

* 2002, UIA ve Mimarlık Eğitimi: Düşünceler ve Tavsiyeler, UIA 22. Genel Kurulu, Berlin.

* 2002, UNESCO-UIA Mimarlık Eğitimi Onay Sistemi, UIA 22. Genel Kurulu, Berlin.

* 2001, UIA Belgeleri 2001, Mimarlar Odası Yayını, Ankara.

(Yukarıda belirtilen, AB ve UIA belgelerini Mimarlar Odası Genel Merkezi’nden ve Şubelerinden edinebilirsiniz, ayrıca Oda Merkezinin www.mimarlarodasi.org.tr internet sitesinden de bu belgelere ulaşılabiliyor.)