ODTÜ Acil Tasarım Stüdyosu (ATS), 6 Şubat 2023 depremleri sonrasında deprem bölgesine yönelik acil ve geçici mekânsal çözümler üretmek amacıyla ODTÜ Mimarlık Fakültesi öğrencileri ve öğretim elemanları tarafından 15 Şubat 2023 tarihinde oluşturuldu.

Gönüllülük esasıyla bir araya gelinen ATS bünyesinde mesleki deneyimlerden yararlanılarak başlanan çalışmalar bölgeden edinilen bilgilerin ışığında ihtiyaç tayinlerine göre şekillendirildi. Acil çözüm üretmek yerine görece uzun vadeli kullanılabilecek ve çevreye daha az zarar veren öneriler üzerinde durularak üretilen projelerin; ihtiyaçlara çözüm üretirken kolay üretilebilir, uygulanabilir, taşınabilir, düşük maliyetli, geri dönüşebilir ve tekrar kullanılabilir olmasına öncelik verildi. Bu amaçlar göz önünde bulundurularak, yapılan çalışmalarla açık kaynak bilgi üretilmesi de hedeflendi. Bu süreçte, iç mekân bölücü, hayvan barınağı, tuvalet kabini, barınma ve depolama için çadır tasarımları, geçici barınma birimleri gibi çeşitli ölçekteki projelerin araştırma ve geliştirme, tasarım, prototipleme gibi aşamaları üzerinde çalışmalar yürütüldü. Sürecin sahip olduğu bu çok katmanlılık sayesinde tasarım, planlama ve üretim süreçleri bir arada deneyimlendi.

ODTÜ Acil Tasarım Stüdyosu’nun çalıştığı projelerden biri de Shigeru Ban Architects ve Voluntary Architects’ Network işbirliğiyle geliştirilen Kağıt Masura Evi’dir. Shigeru Ban’ın afet sonrası geçici barınma birimleri göz önünde bulundurularak ofisiyle iletişime geçildikten sonra 22 Şubat 2023 tarihinde, Shigeru Ban Architects ve Voluntary Architects’ Network ile yapılan ilk toplantıyla beraber Kağıt Masura Evi’nin prototipi üzerinde çalışmalara başlandı.

SHIGERU BAN’İN AFET SONRASI TASARIM ÇÖZÜMLERİ

2014 Pritzker ödüllü Japon mimar Shigeru Ban, son otuz yıldır kağıt esaslı malzemeleri, özellikle kağıt masurayı, kullanmasıyla mimaride kağıt kullanımının öncüsü olarak kabul edilebilir. Shigeru Ban, kağıt masurayı yapı elemanı olarak ilk kez 1986 yılında Alvar Aalto: Furniture and Glass sergisinde kullanmaya başladı. 1989 yılında, Dünya Tasarım Fuarı’nda ilk kağıt masura binası Paper Arbor’u inşa etti. Pavyon altı ay sonra demonte edilip kağıt masuraların dayanıklılığı analiz edildiğinde, şiddetli rüzgar ve yağmura rağmen kağıt masuraların basınç dayanımının arttığı gözlemlendi. 1991 yılında, ilk kalıcı kağıt masura yapısı olan Library of a Poet’i inşa ettikten iki yıl sonra, Japonya’daki Bina Standardı Yasası’nın kağıt masuraların yapılarda kullanımına izin vermesini takiben, afet sonrası geçici barınma birimlerinden görkemli pavyonlara kadar pek çok yapıda, kağıt masura yapı malzemesi olarak kullanıldı.[1]

“Depremler insanları öldürmez ama binaların çökmesi insanları öldürür.”[2] diye ifade eden Shigeru Ban, mimarların sadece ayrıcalıklı insanlar için çalışmak yerine bu konuda da sorumluluk alması gerektiğine inanmakta ve gönüllülük merkezli mimarlık pratiklerine değerli bir örnek oluşturmaktadır. Gerek afet sonrası geçici barınma birimlerine duyulan ihtiyacı karşılamak gerekse bu ihtiyacı iyileştirmek amacıyla afet bölgelerinde çalışmaya başlayan Shigeru Ban, kağıt masurayı yapı malzemesi olarak kullanarak acil durum barınakları, kağıt masura evler, kiliseler, sınıflar, kağıt bölme sistemleri gibi projeler geliştirmiştir.[3]

Shigeru Ban’in afet sonrası tasarım çözümlerinden ilki; 1995 yılında Ruanda’daki Byumba Mülteci Kampında, Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (BMMYK) için önerdiği kağıt masuradan yapılmış acil durum sığınağıdır. Dayanıklılık, nem ve termit için testlere tabi tutulan acil durum sığınağı, 1999 yılında elli adet inşa edildi. Shigeru Ban, 1995’teki Kobe (Japonya) depreminden sonra yine kağıt masura kullanarak afet sonrası geçici barınma birimi geliştirdi. Yapının temeli kum torba dolu plastik kasalarla, duvarları ve çatı sütrüktürü kağıt masuralarla, çatı kaplaması ise PVC çadır brandasıyla inşa edildi. 1999'daki Düzce depreminde benzer bir çözüm önerisiyle gelen Shigeru Ban, iklim, malzeme ve yaşam tarzı farklılıkları nedeniyle yapının boyutlarında ve kullanılan malzemelerde birtakım değişiklikler yaptı. Yaman Erturan’ın kurucusu olduğu Mozaik Tasarım ile iş birliğinde gerçekleştirilen bu geçici barınma birimleri, Türkiye ve Japonya'dan bağışlanan malzemelerin yanı sıra yerel halkın ve mimarlık öğrencilerinin iş gücü ile 17 adet üretildi.[4] (Resim 1)

KAĞIT MASURA EVİ

ODTÜ Acil Tasarım Stüdyosu ve Shigeru Ban Architects ve Voluntary Architects’ Network iş birliğinde üretilen Kağıt Masura Evi, önceki kağıt masura evleri baz alınarak tasarlanmış olsa da duvar panellerinin ve çatı panellerinin eklenmesiyle önceki birimlerden farklılık gösterir. Şubat 2023 depremleri için Japonya’da tasarlanan ve üretilen prototip; yerelde bulunan malzemelerin dayanım, maliyet, ulaşılabilirlik ve boyutları ile iklim koşulları ve afet bölgesi gereksinimleri göz önünde bulundurularak ATS tarafından uyarlandı. Zemin panelleri için kullanılan kontrplakların üretildiği ağaç türünden temel için plastik kasaların seçilmesine, kağıt masuraların basınç ve nem dayanımının test edilmesinden kullanılacak vidaların boyutlarının tayin edilmesine kadar her bir detay tek tek gönüllüler tarafından ele alındı. Belirlenen malzemelerin boyutları esas alınarak proje detayları üzerinde çalışılarak uygulama projesi yeniden üretildi.

Voluntary Architects’ Network’ün ODTÜ İstanbul Mezunlar Derneği üzerinden sağladığı finansal destek ile malzeme teminati sağlandı. 3 Nisan sabahı kağıt masuraların fakülteye ulaşmasıyla Kağıt Masura Ev prototipi için ilk somut adımlar atılmış oldu. Bir sonraki hafta tedarik edilen kontrplak, OSB panel ve keresteler, ODTÜ Merkez Atölye’deki ustalar tarafından gönüllülerin desteğiyle uygun ölçülerde kesildi. Malzemelerin ODTÜ Mimarlık Fakültesi Atölyesine taşınmasının ardından, zemin panelleri, duvar panelleri ve çatı panelleri gönüllüler tarafından burada üretildi. (Resim 2) Kerestelerden çerçeve oluşturulması, kontrplakların ve OSB levhaların çerçevelere sabitlenmesi, sıcak kesim makineleri ile yalıtım malzemelerinin kesilmesi, kağıt masuraların ve panellerin su yalıtımı için boyanması, dekupaj ile duvar panellerindeki pencere boşluklarının ve çatı panellerindeki boşlukların kesilmesi gibi çeşitli inşa basamakları, çoğunluğu öğrencilerden oluşan gönüllülere oldukça öğretici ve zengin bir deneyim sundu. (Resim 3) Panellerin vida yerlerinin tayinini kolaylaştırmak için üretilen vida şablonu yahut birleşim elemanlarının CNC makinesi ile kesilmesi gibi çözümler üretilmesi sürecin daha pratik ve hızlı ilerlemesini sağladı.

Mimari elemanların üretiminin ardından 25 Nisan’da malzemeler ODTÜ Mimarlık Fakültesi’ne taşındı ve 26 Nisan sabahında fakültenin iç galerisinde Kağıt Masura Evi’nin montajına başlandı. (Resim 4) İçleri kum torba ile doldurulmuş plastik kasaların yerleştirilmesi, zemin panellerinin birbirlerine ve kasalara sabitlenmesi, birleşim elemanlarının zemin panelleri üzerindeki konumlarının tayin edilip monte edilmesi, kağıt masuraların zemin panellerine duvar panellerinin kağıt masuralara birleştirilmesi, çatı elemanlarının yerleştirilip montelenmesi ve son olarak da muşambanın çatı panellerinin üzerine serilip sabitlenmesi ile kurulum tamamlandı. (Resim 5-7)

3 Mayıs Çarşamba günü, Shigeru Ban’in “Mimari Çalışmaların ve Sosyal Katkıların Dengelenmesi” adlı sunumundan sonra Kağıt Masura Evi’nin açılışı gerçekleşti. (Resim 8, 9) Açılışın ardından yaklaşık üç saatte prototip demonte edildi ve malzemeler Hatay’a götürülmek üzere kamyona yüklendi. (Resim 10) Gece yolculuğunun ardından 4 Mayıs sabahı malzemeler ve gönüllüler Hatay, Bohşin Köyü’ne ulaştı. Kağıt Masura Evi, Bohşin İlkokulu’nun bahçesinde ATS gönüllüleri, ODTÜ Mimarlık Fakültesi personeli ve Mozaik Tasarım ekibinin katkılarıyla yaklaşık 12 saat içinde “yeniden” kuruldu. (Resim 11-14) Akıl oyunları dersliği olarak kullanılması planlanan yapı, projeyi daha anlamlı bir boyuta getirmiş oldu. (Resim 15)

SONUÇ YERİNE

ODTÜ Acil Tasarım Stüdyosu ve içerisinde üretilen Kağıt Masura Evi; meslek ortamında bilgi birikiminin farklı kullanımları ve sonuçları üzerine, hem mimarlık eğitimi hem de mimari pratikler için deneysel bir örnek ve alternatif oluşturdu. Stüdyo süreci; öğrenci ve mezunların mesleki yetkinlikleri ile toplumsal konularda aktif rol aldığı, eğitimi pratikle bir araya getiren ve birlikte çalışma kültürüyle gelişen önemli kazanımları ve bağlantıları beraberinde geliştirdi.

İnisiyatif ilk oluştuğunda hiçbiri afet sonrası mekân üretimi konusunda uzman hatta bilgi sahibi olmayan stüdyo katılımcıları, deprem bölgesinden gelen ihtiyaçlara yönelik bilgilerin yanı sıra süreçte davet edilen uzman ve araştırmacıların sunumları ve yönlendirmeleriyle önemli bir bilgi birikimine sahip oldu. ATS’nin yürüttüğü çalışmalarla, mimarlık eğitiminde çok fazla yer ayrılmayan afet sonrası mekân üretimi konusunda alternatif eğitim çıktıları sağlandı.

Hiyerarşik bir yapıya sahip olmayan ATS, aynı zamanda dönemler arası iletişim ve koordinasyonu arttıran bir dikey stüdyo olarak işledi. Farklı seviyelerdeki birçok lisans, yüksek lisans, doktora öğrencisi ve mezunu bir araya getirip birlikte çalışma, birbirinden öğrenme, yardımlaşma, kolektif üretim ve dayanışma pratiklerini güçlendirdi. Afet sonrası konularda bilinçlenme ve eğitimle birlikte bu konuda proaktif olmaya çalışarak sosyal ilişkileri ve pratik deneyimleri artırdı. 1960’lı yıllarda başlayıp 1974’e kadar devam eden, 2000’lerde tekrar başlayıp sonrasında devam edemeyen ODTÜ Mimarlık Bölümü’nün kırsalda yapı inşa ettiği uygulamalı yaz stajları geleneğinin de ilham verdiği oluşum, bu geleneğin tekrar hatırlanması ve devam ettirilmesi için de bir adım oldu.[5]

Kağıt Masura Evi süresince devam eden uluslararası iletişim ve iş birliğinin yanında, projenin yerel gereksinimlere göre uyarlanması ve üretimin kurgulanması çok katmanlı bir çalışma sürecini beraberinde getirdi. Voluntary Architects' Network ile iş birliği süreci bilgi aktarımı, proje üretimi, çizimler ve detaylarla birlikte çalışmalara katılanlar için önemli bir mesleki deneyim sağladı. Bunlarla birlikte, üretim aşamaları, ATS’nin koordinasyon içinde mimarlık pratiği yapan bir oluşum niteliğinde çalışması için gereken adımların atılmasına öncülük etti. İş birliği, süreç yönetimi, iletişim, alternatif malzemeler, birlikte çalışma pratikleri, malzeme ve piyasa araştırması gibi konularda bilgi birikimini artırdı. Prototip olarak üretilen projelerle konsept ve çizimin ötesinde, birebir uygulamayı deneyimleme ve yerinde üretim, farklı üretim teknikleri, araçları ve kullanımı gibi konularda çok yönlü kazanımlar ortaya çıkardı.

ATS’nin bölge için yaptığı bu küçük ölçekli yapı ve üretimlerin; mimarlık eğitimi ve pratiğinde afet ve sonrası hakkında bilgilenme, birebir ölçekte üretimi deneyimleme, kolektif çalışma ortamı sağlama, dayanışma, aktivizm gibi başlıklarda örnek oluşturması ve farklı kapılar açması bu çalışmaların en önemli sonuçlarından biri oldu. Diğer taraftan, ulusal ve uluslararası oluşumlarla bu süreçte kurulan iletişim ile kurum ve kuruluşlardan gelen talepler, afet sonrası için eğitim ve inisiyatiflerin eksikliği, gerekliliği ve potansiyeli üzerine düşünmek ve harekete geçmek için önemli bir altlık oluşturdu. Bu konulara paralel olarak gelişen ATS çalışmalarının, mesleki ve akademik çıktıları ile gelecekte tekrar yaşanma ihtimali sıklıkla vurgulanan senaryoları da göz önünde bulundurarak daha geniş düzlemlerde ve farklı boyutlarda bir tartışma, eğitim ve üretim zemininin önünü açması öngörülmektedir.

NOTLAR

[1] Bu paragrafın yazımında, Shigeru Ban’in çalışmalarının bir araya getirildiği “Shigeru Ban” isimli kitaptan yararlanıldı. McQuaid, Matilda, 2006, Shigeru Ban, Phaidon Yayınları, Londra; New York, ss.14-15.

[2] Emergency shelters made from paper: Shigeru Ban at TEDxTokyo,” https://www.youtube.com/watch?v=IjHlyKT_Uug [Erişim: 23.05.2023]

[3] “Disaster Relief Projects”, http://www.shigerubanarchitects.com/works.html#disaster-relief-projects [Erişim: 04.03.2023]

[4] Bu paragraftaki bilgiler de yine “Shigeru Ban” adlı kaynaktan derlendi. McQuaid, Matilda, 2006, Shigeru Ban, Phaidon Yayınları, Londra, New York, ss.28-39.

[5] Ünalın, Ç.; Tonkal, G. G.; Topaloğlu, C., 2023, “Mimarlık Eğitimine Dair: ODTÜ Uygulamalı Yaz Stajları”, Serbest Mimar, sayı:47, ss.100-108, https://www.tsmd.org.tr/_files/ugd/38f85e_f8f8e7f446b544e1a980907aaefd0326.pdf [Erişim: 20.05.2023]