2021 yılının Temmuz ayındaki Dünya Mirası Komitesi’nde “Mardin Midyat Çevresi (Tur Abdin) Geç Antik ve Orta Çağ Kilise-Manastırları” adı ile UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne ülkemizin bir varlığı daha kayıt edilmiştir. Geçici listeye alınan 9 kilise ve manastırdan oluşan bu serinin bir unsuru da Mor Abay Manastırı’dır. Günümüzde harap durumda olan manastır, Mardin ili Savur ilçesi Dereiçi (Kıllıt) köyünün bir kilometre kuzeyinde konumlanır. Manastırın ana kilisesi 6. yüzyıla tarihlenmektedir ve bölgedeki manastır kiliseleriyle aynı, enine yerleşim planına sahiptir. Anıt, çeşitli onarımlarla 18. yüzyılın sonuna kadar aktif olarak kullanılmıştır. Yapının dış cepheleri kaba yontu taştan, iç mekânları düzgün kesme taşlarla örülmüştür. Aziz Mor Abay’ın mezarı üstüne inşa edildiği söylenen manastırın Azizler Evi bölümü kısmen ayaktadır. (Resim 1) Dikdörtgen planlı bu bölümün doğusunda yarım kubbeyle örtülü apsis yer alır. Manastırla ilgili dikkat çekici özelliklerden biri, 12. yüzyılda bölge hâkimiyetini elinde bulunduran Oğuzların Döğer (Tüger) boyundan Artuklu beylerini öven kitabelere sahip olması ve 12. yüzyılda Hıristiyanlar ile Müslüman hükümdarlar arasındaki ilişkiler hakkında fikir vermesidir. (Resim 2)

Erken Bizans dönemine ait bu yapı, manastır mimarisinin öncü örneklerindendir. Geçmişte çevresinde bulunmuş teraslı üzüm bağları, zeytin ve badem ağaçların oluşan etkileyici peyzajın izleri hâlâ görünmektedir. (Resim 3) Manastır, Süryanilerin asırlık ritüellerine tanıklık etmiştir. Bu ibadethanelerdeki ayin dili, Aramicenin Edessan lehçesi olan ve Yunancadan Arapçaya yapılan çeviri hareketlerinde bir köprü dili olarak kabul edilen eski Süryanicedir. Bugün bölgede Süryanicenin Turoyo adı verilen neo-Aramice lehçesi konuşulmaktadır. Bu dil UNESCO Tehlike Altındaki Dünya Dilleri Atlası’nda ciddi seviyede tehlike altında olarak nitelendirilmiştir.

Süryani Ortodoks cemaatine ait Mor Abay Manastırı’nın kırsalda konumlanması ve yakınında yerleşim olmaması onu kaçak kazı tehdidine karşı savunmasız bırakmaktadır. Mor Abay Manastırı’nın mülkiyetine sahip olan “Mardin Süryani Kadim Deyrulzafaran Manastırı ve Kiliseleri Vakfı” bünyesinde bakıma muhtaç kilise ve manastır sayısının fazla olması ile maddi imkansızlıklardan ötürü bu yapıyı tek başına koruyamamaktadır. Konu ile ilgili, alanın listeye dahil olmasını sağlayan Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın, yerel yönetimin ve gönüllü sivil toplum örgütlerinin desteği beklenmektedir.

Günümüzde yıkık haline rağmen Süryaniler burayı aktif olarak ziyaret etmekte, kısmen ayakta duran apsis ve şapelinde dua edip mum yakmaktadır. Somut kültürel miras olarak UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’nde bulunan “Mardin Midyat Çevresi (Tur Abdin) Geç Antik ve Orta Çağ Kilise-Manastırları” adlı ulusal seri mirasımızın bir öğesi olan Mor Abay Manastırı’nın arkeolojik kazı ve koruma projelerinin acil olarak hazırlanması gerekmektedir. Somut olmayan kültürel miras olarak ise Süryanice dilinin yaşatılarak UNESCO Tehlike Altındaki Dünya Dilleri Atlası’ndan çıkması ümit edilmektedir.

* Fotoğraflar 2022 yılının Şubat ayında yazar tarafından çekilmiştir.