411
OCAK-ŞUBAT 2020
 
MİMARLIK'tan

MİMARLIK DÜNYASINDAN

YAYINLAR



KÜNYE
ÇEVRE DUYARLI MİMARLIK

Yeni Nesil Stadyum Tasarımlarına Sürdürülebilirlik Çerçevesinden Bakmak

Nazlı Arslan, Arş. Gör., YTÜ Mimarlık Bölümü
Tan Kamil Gürer , Doç. Dr., İTÜ Mimarlık Bölümü

Gün geçtikçe kapasitesi artarak daha geniş kitlelere ev sahipliği yapan stadyumların, sürdürülebilir yaklaşımlarla ele alınmaya başlanması çok yeni bir kavram değil. FIFA ve UEFA gibi kuruluşların düzenlenecek olan futbol turnuvaları öncesinde hazırladığı rehberler, stadyum tasarımlarına yön vermenin yanı sıra konu hakkında farkındalığı da artırıyor. Yazarlar, EURO 2020 öncesinde hazırlanan bu rehberlere ve son zamanlarda tasarlanan birkaç stadyum tasarımına yakında bakıyor.

 

Stadyum tasarımlarını belirgin bir şekilde yönlendiren spor dalı günümüzde futboldur. Arkasına aldığı kitlelerin desteğiyle futbol, 21. yüzyılın son çeyreğinden itibaren ekonomik anlamda büyük bir endüstriye dönüşmenin yanı sıra toplum içerisinde yeni sosyal ilişkiler ağının örgütlenmesine de önayak olmuştur. Bu spor dalının teatral mekânı olan stadyumlar da bu süreçte önemli fiziksel ve sosyal değişimler geçirmiştir.

Stadyumlarda karşımıza çıkan fiziksel değişimin bir nedeni seyircilerin daha iyi şartlarda spor aktivitesini izlemesine yönelikken, bir diğer nedeni ise ortaya çıkan iklim krizi bağlamında sürdürülebilirlik ilkelerine göre tasarlanması ve inşa edilmesi gerekliliğinin ortaya çıkmasıdır. Bu sebeple günümüzde sürdürülebilir tasarım bağlamında yeniden değerlendirilen stadyum yapıları için kent ve/veya bulunduğu bölgede oluşacak olan gürültü, çevre kirliliği, trafik, taraftar taşkınlıkları ve benzeri negatif çevresel etkilere karşı da önlemler alınması konularında çalışmalar yapılmaktadır.(1) Spor kulüplerinin de birer saygınlık ürünü olarak kabul ettikleri stadyumların inşa faaliyetlerinde artış yaşanması, bu yapıların çevre dostu çözümler ile üretilme zorunluluğunu bir kez daha ortaya çıkarmaktadır.(2) (Resim 1, 2)

Son dönemlerde düzenlenen futbol turnuvalarında da sürdürülebilirlik kavramı çok anlamlı olarak ön plana çıkmaktadır. Bu turnuvalarda stadyum binalarının sürdürülebilirlik ilkelerinin sağlamasının yanı sıra turnuvanın da sosyal ve ekonomik olarak sürdürülebilirlik kapsamında gerçekleşmesi amaçlanmaktadır. Düzenlenecek olan turnuvaların sürdürülebilirliği, özelde turnuva öncesinde hazırlanan çeşitli rapor ve yönergelerle sağlanırken, genel bağlamda da stadyumların tasarımı, inşası ve yönetimi alanlarında Dünya Futbol Birliği'nin ortaya koyduğu “yeşil gol” kavramı ekseninde (tercih edilebilecek LEED(3) gibi sertifika programlarının da yardımıyla) düşünülmektedir.

ULUSLARARASI FUTBOL BİRLİKLERİ VEYEŞİL GOL

2006 FIFA Dünya Kupası ile başlayan “yeşil gol” hareketi yıllar içinde gelişerek sürdürülebilir turnuva ve stadyum tasarımı için önemli bir kritere dönüşmüştür. Bu uygulama son ürününü ise EURO 2016’da vermiştir. İnşa faaliyetlerinden turnuva yönetimine kadar sürdürülebilirlik ilkelerini uygulamaya yönelik geliştirilen yeşil gol hareketi birçok uluslararası futbol turnuvasının kavramsal yaklaşımını ifade etmektedir. Bu fikrin ilk kez futbol otoriteleri tarafından resmî olarak raporlanmış hali 2006 Almanya Dünya Kupası ile karşımıza çıkmaktadır. Tablo 1’de görüldüğü üzere, 2004 yılında hazırlanan “FIFA Dünya Kupası Almanya 2006 Yeşil Gol Raporu” (FIFA World Cup Germany 2006 Green Goal) ile sürdürülebilir stadyum tasarımlarına dair belirli tavsiye ve gereklilikler belirtilmiş ve bu doğrultuda sürdürülebilir bir yapılaşma hedeflenerek 2006 Dünya Kupası’na hazırlanılmıştır. Öyle ki bu, sonraki yıllarda sürdürülebilir stadyumlara yönelik yayınlanan yönergelere temel oluşturmuştur.(4) (Tablo 1)

Yeşil gol turnuva sürecinde, önce ve sonrasında çevresel etkileri azaltmak için uygulanacak program ve yaklaşımlar hakkında bilgi vermektedir. 2006 raporuna göre su, atık, enerji ve ulaşım başlıkları altında negatif çevresel etkileri azaltmaya yönelik hedefler ve ulaşılacak olası sonuçlar belirlenmiştir. Fakat 2006 yeşil gol raporu daha çok noktasal müdahale ve turnuva yönetimine dair konulara değinmiştir. Bu nedenle 2007 yılında yayınlanan FIFA yönergesine ilk kez yeşil gol başlığı eklenmiş ve sürdürülebilir stadyumlara dair çeşitli tasarım önerileri su, enerji, atık ve ulaşım başlıkları altında değinilmiştir.(5)

2008 yılında gerçekleşen Avrupa Futbol Şampiyonası için hazırlanan “EURO 2008 Sürdürülebilirlik Raporu” (EURO 2008 Sustainability Report) önceki raporlar gibi ana başlıklar üzerinde yoğunlaşmış ve turnuva stadyumlarına yönelik kullanılan sürdürülebilir çözümleri ele almıştır.(6) (Resim 3, 4) 2010 yılına gelindiğinde ise Güney Afrika Dünya Kupası özelinde iki ayrı rapor yayınlanarak yeşil gol hareketinin kapsamı daha da genişletilmiştir. Buna göre, su, enerji, ulaşım ve atık başlıklarına ek olarak biyo-çeşitlilik, ölçme ve raporlama, çevre yönetimi, turizm, yeşil gol ve iklim gibi başlıklar da sürdürülebilirlik kapsamına alınmıştır.(7) Turnuvalara yönelik hazırlanan bu raporlarda çevrenin sürdürülebilirliğinin yanı sıra sosyal ve ekonomik sürdürülebilirlik üzerinde de durulmuştur. Bu bağlamda, turizm başlığında turnuva sürecinde ağırlanacak turistlerin ekonomik ve sosyal yaşantıya sağladıkları katkıya işaret edilmektedir.(8)

2011 yılında FIFA yönergesinin 5. sürümü yayınlanmıştır. Bu yönergenin öncekinden farkı, yeşil gol başlığı altında ilk kez sertifika sistemlerinin ve sertifika gerekliliklerinin incelenmesi olmuştur. Özellikle LEED örneği üzerinden gidilen bu yönerge, stadyumların sürdürülebilir ilkeler ışığında değerlendirilmesini sistematik hale getirmesi sebebiyle oldukça önemlidir.(9) Aynı yıl Avrupa Futbol Birliği (UEFA) de kendi yönergesine “Sürdürülebilir Stadyum Konseptleri” alt başlığını eklemiştir. Yönergede bu başlık altında diğerlerinden farklı olarak yapı malzemeleri de inceleme kapsamına alınmıştır.(10) 2012 Avrupa ve 2014 Dünya Kupası için hazırlanan raporlarda da paralel konular ele alınmıştır.(11)

Gerçekleşen en son turnuvalar olması nedeniyle Fransa EURO 2016 ve Rusya FIFA 2018 şampiyonaları yeşil gol hareketine dair yayınlanan son raporları işaret etmektedir. Bu doğrultuda Fransa için yayınlanan sürdürülebilirlik yıllık raporu sürdürülebilir stadyum yapıları ve turnuva hedeflerini gösteren güncel bir rehber niteliğindedir.(12) Rusya için yayınlanan “Rusya Sürdürülebilir Stadyumlar Birinci ve İkinci Teknik Raporu” önceki yıllarda yayınlanan rapor ve yönergelerde yer alan tavsiye ve kararları bünyesinde barındırmakta ve bunun yanı sıra BREEAM standartlarını da ele almakta ve bu yönde bir hareket planı önermektedir. Bu iki rapora göre, biyoçeşitliliğin korunması, akıllı inşa süreci, çevre dostu malzeme kullanımı ve çevre yönetim sistemlerinin uygulanması dünya kupası için inşa edilen stadyum projelerinin tamamlayıcı parçalarıdır.(13) (Tablo 2)

SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK EKSENİNDE FRANSA EURO 2016

Tüm kıta organizasyonları incelendiğinde, takım ve futbol kalitesinin yüksek, popüler sporcu sayısının fazla olduğu UEFA Avrupa Futbol Şampiyonası, FIFA Dünya Kupası’ndan sonra, ekonomik getirisi en yüksek ve en yoğun izleyici potansiyeline sahip olan turnuva olarak karşımıza çıkmaktadır.

Dört yılda bir düzenlenen Avrupa Futbol Şampiyonası 2016 yılında Fransa'da gerçekleşmiştir. Yirmi dört takımın yer aldığı turnuvada maçlar belirli alt ve üst yapı kriterlerini yerine getiren şehirlerde oynanmıştır. Şehirlerin hem turizm hem de mimari altyapısı dikkate alındığında turnuvanın yürütüldüğü kentler Paris, Bordeaux, Lens, Lille, Lyon, Marsilya, Nice,

St. Denis, St. Etienne, Toulouse olarak belirlenmiştir. Bu kentlerin belirlenmesinde en büyük etken müsabakaların önem derecesine bağlı olarak uygun kapasiteli stadyumların varlığıdır. Turnuva öncesi yayınlanan EURO 2016 Komisyonu Seguin Raporu’nda(14) Fransa'da bulunan stadyumların kapasite, işlev ve konfor açısından yetersiz olduğu sonucuna varılmış, bu doğrultuda eski stadyumların revize edilmesi, yeni stadyumlarında günün koşullarına uygun inşa edilmesi gerekliliği ortaya çıkmıştır. Sonuç olarak turnuva kapsamında kullanılan on stadyumdan dördü yeni inşa edilmiş, geriye kalan altı stadyum turnuva ve günün koşulları temel alınarak revize edilmiştir.(15)

EURO 2016’dan önce, turnuvanın çevresel, ekonomik ve sosyal etkilerini değerlendirmek ve turnuva öncesi, sonrası ve süresince izlenecek yol haritası niteliğindeki “EURO 2016 Bir Yıllık Hareket Planı” raporu turnuvaya dair sürdürülebilirlik ana temasını yansıtan bir rapor olarak yeşil gol hareketi içerisinde önemli bir yere sahiptir. UEFA EURO 2016 raporunda turnuvanın sürdürülebilirlik bağlamında beş ana öncelik şu şekilde belirlenmiştir:(16)

  1. Erişilebilirliğe saygı,
  2. Sağlığa saygı,
  3. Çeşitliliğe saygı,
  4. Taraftar kültürüne saygı,
  5. Çevreye saygı (toplu taşıma, atık yönetimi, enerji ve su optimizasyonu, servis ve ürün kaynakları)

Bu beş ana öncelik içerisinde yapısal faaliyetlerin ve insan hareketlerinin çevreye verdiği zararı minimuma indirmek adına toplu taşıma, enerji ve su optimizasyonu, atık yönetimi ve kaynakların akılcı kullanımı önem arz etmektedir. Bu bağlamda turnuva kapsamında toplu taşıma, ulaşım sırasında açığa çıkan sera gazı emisyonunun azaltılmasına yardımcı olmakla birlikte, kullanılan araçların niteliği ve yakıt tüketimi de dikkate alınacak unsurlar arasındadır. Bu bağlamda EURO 2016 Fransa için stadyumlara toplu taşıma imkânları geliştirilmiş ve 150.000 ek koltuk ile taşıma kapasiteleri artırılmıştır. Seyircilerin turnuva süresince üretmiş oldukları atıkların geri dönüştürülmesi ve ayrıştırılması bir diğer çevreci çözüm olarak gösterilmektedir. Bu anlamda her bir seyirci başına düşen atık miktarı hesaplanarak atık ayrıştırma olanaklarına sahip stadyum sayılarının arttırılması ve geri dönüşüm oranının yükseltilmesi atık yönetiminin iskeletini oluşturmaktadır. Enerji ve su optimizasyonunu sağlamak adına her maç için harcanan enerji ve su miktarları hesaplanarak akıllı ve çevreci sistemler üretilmektedir. Fotovoltaik panel kullanımı susuz sıhhi tesisatlar, yağmur suyu toplama sistemleri, gri su kullanımı çevreci sistemlere örnek gösterilebilir. Şampiyona için kullanılan stadyumlarda yağmur suyu toplama sistemleri ile sahanın sulanması ve sıhhi tesisat ihtiyaçları karşılanmış, elektrik üretimi içinse güneş ve rüzgâr enerjisinin kullanımına öncelik verilmiştir.(17)

EURO 2016’da atık yönetimi sürdürülebilir turnuva bağlamında öncelikli konu olarak ele alınmıştır. Atık yönetimi için 3R kuralı belirlenmiş ve bu yönde çalışmalar devam etmiştir. “Reduce, Reuse, Recycle” yani “azaltma, yeniden kullanma ve geri dönüştürme” olarak belirlenen üç ana başlık atık yönetiminin sistematik hale gelmesine olanak sağlamıştır. Buna göre, %50 geri dönüşüm, 0 atık ve toplum bilincinin güçlenmesi amaçlanmıştır. Tekrar kullanılabilir kaplar, dematerilizasyon, daha az paketleme, farkındalık kampanyaları ve akılcı kaynak kullanımı, kaynak kullanımının azaltılması ilkesinin temel taşlarını oluşturmaktadır. Yeniden kullanılabilir malzemeler, geri dönüştürülebilir malzeme kullanımı ve akıllı paketleme sistemleri de atık yönetiminin en önemli unsurları olarak belirlenmiştir. Bu ilkeler kapsamında EURO 2016 Fransa’da, atıkların %38’i (1542 ton) dönüştürülmüş ve 10 ton yemek çeşitli sivil toplum kuruluşlarına bağışlanmıştır.(18)

Diğer tüm spor organizasyonlarında olduğu gibi Avrupa futbol Şampiyonası Fransa’da şehir ve kulüplerin gelişimine katkı sağlamıştır. Sürdürülebilir bir turnuva hedefinde olan Fransa inşa edilen bazı tesislerin diğer spor organizasyonları ve kültürel aktiviteler için de kullanılabilir olmasına özen göstermiştir. 51 maça ev sahipliği yapan on stadyumdan dördü (Bordeaux, Lille, Lyon, Nice) yeniden inşa edilmiş, diğer stadyumlar (Lens, Marsilya, Paris, St. Étienne, Toulouse ve St. Denis) yenilenerek turnuva için hazır hale getirilmiştir.(19)

Turnuva özelinde inşa edilen ve yenileme çalışmaları yapılan stadyumlar incelendiğinde birçok çevreci çözümün üretildiği gözlemlenmektedir. Tablo 3’te de görüldüğü üzere, Nice’te bulunan stadyumda enerji tüketimini en aza indirmek için gün ışığı kullanımına ve doğal havalandırmaya yönelik sistemler genişletilmiş, Marsilya’daki Véledrome Stadyumu’nda güneş panelleri ve mikro rüzgâr türbinleri kullanılmıştır. Ayrıca bitkiler için atık suyun yeniden kullanımı ve ısı yenileme sistemi mevcuttur. Güneş enerjisi sistemlerinin kullanımı çoğu stadyumda mevcuttur. Yedi stadyumda yağmur toplama sistemi, on stadyumda enerji yönetim sistemi tasarlanmıştır. Tüm stadyumlar için toplu taşıma imkânı mevcut olup, özellikle Bordeaux’da bulunan stadyuma tren ağı ile doğrudan ulaşım mümkündür.(20) (Tablo 3)

SONUÇ

Bir spor dalı olarak futbol son yıllarda sahip olduğu potansiyel izleyici kitlesi sayesinde stadyum tasarımları üzerinde oldukça etkin olmasına rağmen, stadyumların ve kullanıcıların çevreye olan etkileri olumsuz nitelikte olabilmektedir. Bu nedenle, artık kentin genelini ilgilendiren stadyum yapılarının sürdürülebilir ve ekolojik ilkeler doğrultusunda tasarlanması ve üretilmesi yeni nesil stadyumlar için oldukça önemlidir. Günümüzde sürdürülebilirlik kavramının stadyumlar özelinde, sadece yapı ölçeğinde değil, turnuva bazında da değerlendirildiği görülmektedir. Uluslararası turnuvaların kullanıcı yoğunluğu, maç programları ve yapısal faaliyetleri nedeniyle kentlere getirmiş olduğu olumsuzlukları aşmak için çevresel sürdürülebilirliğin yanı sıra ekonomik ve sosyal sürdürülebilirlik de turnuvaların hedefleri arasına girmiştir. (Resim 6)

Yakın zamanda gerçekleşen uluslararası turnuva olması sebebiyle Fransa EURO 2016 turnuva öncesi hedefleri ve sonuçları açısından sürdürülebilir turnuva bağlamında örnek teşkil etmektedir. Hem “EURO 2016 Bir Yıllık Hareket Planı” hem de “EURO 2016 Etkinlik Sonrası Raporu” sürdürülebilir turnuva çerçevesinde stadyum tasarımı, planlaması, uygulama ve sonuç süreçlerinin başarısını göstermektedir. Bu bağlamda sürdürülebilir bir planlamanın gereklilikleri EURO 2016 Fransa özelinde incelenecek olursa;

1. Sürdürülebilir bir turnuva ve stadyum; herkesin erişimine ve sağlığına saygı duyan çeşitli tasarım ve yönetim planlarını içermelidir. Bu bağlamda, EURO 2016 bünyesinde engelli seyirciler için 1.685 adet özel alan ve 1.111 kolay ulaşılabilir koltuk tasarlanmış, 10 stadyum sigara içilmeyen dumansız hava sahası ilan edilmiştir.(21)

2. Sürdürülebilir stadyumlar toplu taşıma olanakları çerçevesinde kolay ulaşılabilir olmalıdır. Bu bağlamda sürdürülebilir bir turnuva ulaşım ağlarının çeşitliliği ve toplu ulaşım imkânları ile havaya salınan gazın indirgenmesi ilkesini benimsemelidir.(22)

3. Sürdürülebilir bir turnuva çevreye saygılı olmalı ve oluşabilecek negatif çevresel etkilerin en aza indirgenebilmesi adına çeşitli önlemler alınmalıdır. Yenilenebilir enerji kullanımı, suyun yeniden kullanımı, atıkların geri dönüşümü ve yerel malzeme kullanımı bu anlamda anahtar kelimeleri işaret etmektedir. Bu ilkeler kapsamında, elektrik ulusal şebekelerden sağlanmış ve jeneratör kullanımı azaldığı için 30.000 lt yakıttan tasarruf edilmiştir. 3 stadyum (Bordeaux, Saint Etienne, Toulouse) sertifikalı yenilenebilir enerji satın alarak ihtiyacını karşılamıştır. Yeni inşa edilen stadyumlar, fotovoltaik sistemler gibi yenilenebilir enerji sistemleri ile entegre tasarlanmışlardır. Bordeaux stadyumu 7.000 araçlık bir park alanı 60.000 fotovoltaik panel ile oluşturulmuş yarı açık bir örtü ile kapatılmıştır. Sergi alanı ile ortak kullanılan bu alan Fransa’nın en büyük güneş tarlalarından biridir. St. Etienne stadyumunda atıklardan enerji elde edilmesi yönünde bir strateji belirlenmiştir. Buna göre stadyum ve çevresinde kullanılan atık yağlar toplanmış, stadyum ışıklandırması için ihtiyaç duyulan enerji, bu yağların dönüştürülmesiyle oluşan biyodizelden karşılanmıştır.(23) (Resim 5)

4. Sürdürülebilir bir turnuva çevresel bağlamın yanı sıra sosyal anlamda da farklı çözüm ve yönetim politikalarını içermelidir.Lyon Stadyumu sosyal sürdürülebilirlik bağlamında önemli bir rol almış ve Lyon’un doğu yakasında bulunan banliyölerdeki gençlere iş imkanı sağlamıştır.(24)

Tüm bu ilke ve uygulamalar neticesinde 2016 EURO sürdürülebilir etkinlik yönetimini işaret eden ISO20121 sertifikasını almaya hak kazanmıştır.(25) Bu da sporda sürdürülebilirliğin mekânsal düzenlemenin yanı sıra uzun vadeli yönetim politikalarını yani sosyal sürdürülebilirliği de işaret ettiğini göstermektedir. Stadyumlar bu yönetim politikasının en popüler ve en önemli aktörü olarak ana iskeleti oluşturmaktadır.

Stadyumlarla başlayıp futbol turnuvalarının sürdürülebilirliğine kadar olan ve kısaca “yeşil gol” olarak adlandırılan hareket yıllar içerisinde gelişerek devam etmektedir. 2006 yılında başlayan yeşil gol hareketi günümüzde en kapsamlı haliyle tüm tasarımcı ve yöneticilere yol göstermektedir. Sürdürülebilir bir stadyuma ve turnuvaya yönelik belirlenen kriterler her geçen gün gelişmekte, her bir turnuva bir sonraki için örnek oluşturmaktadır. Bu doğrultuda enerji ve su sarfiyatını azaltmaya yönelik oluşturulan aktif sürdürülebilir stadyum uygulamalarından LEED sertifikalı stadyumlara hatta sürdürülebilir bir etkinlik yönetimi ekseninde ISO20121 belgeli uluslararası futbol turnuvalarına kadar yeşil futbol bağlamında sürekli ve tutarlı bir gelişimin sergilendiği gözlemlenmektedir.

Ülkemizde ise iki binli yıllarda başlayan stadyum inşa hareketliliği günümüzde hız kazanarak devam etmektedir. Yeni inşa edilen ve uluslararası turnuvalara hizmet edebilecek stadyumların hemen hemen hepsi göreli olarak Dünya ve Avrupa Futbol Birliklerinin gereksinimleri doğrultusunda tasarlanmaktadır. Avrupa ve Dünya Futbol Şampiyonalarına adaylık başvurusu yapan bir ülke olarak önceki turnuvaların sürdürülebilirlik ve turnuva yönetimi deneyimlerinden faydalanmak durumundayız. Kuşkusuz kısmi eksiklerine rağmen ülkemizde yeni inşa edilen stadyumlarda yeşil gol ilkelerine olabildiğince uyulmakta, LEED ve BREEAM gibi sertifika sistemleri ile de iş birliği yapılmaktadır. Yeni stadyumlarımızda fotovoltaik sistemlerle elektrik üretimi, yağmur ve temel suyunun yeniden kullanımı, atık yönetimi ve ulaşım planlamasında önemli adımlar atılmasına rağmen, sosyal sürdürülebilirlik konusunda yeterli farkındalık oluşmamıştır.(26) Bu bağlamda önümüzdeki Futbol Şampiyonalarına ev sahipliği yapmak adına, stadyumlar özelinde çevresel sürdürülebilirliğin sağlanmasının yanı sıra turnuva yönetimi anlamında da ülke ekonomisine ve istihdamına katkı yapmak öncelikli hedefler arasında yer almalıdır. Çünkü çevresel sürdürülebilirliğin yanı sıra ekonomik ve sosyal sürdürülebilirliğin sağlandığı turnuvalar ülkeye pozitif değerler katabildiği oranda başarıya ulaşabilmektedir.

NOTLAR

1. Stadyumların çevre üzerinde oluşturduğu olumsuz etkiler uluslararası bu yönergede maddeler halinde özetlenmiş ve bu bağlamda üretilebilecek çözümler hakkında bilgi verilmiştir: FIFA Football Stadiums: Technical Recommendations and Requirements, 2011, 5th Edition, Zürih.

2. Arslan, Nazlı; Gürer, Tan Kamil, 2015, “Technical Recommendations and Requirements for Designing Sustainable Stadiums: Green Goal”, 2nd International Sustainable Buildings Symposium Bildiri Kitapçığı, 28-30 Mayıs 2015, Ankara, ss.239-247.

3. LEED sertifika sisteminin puanlandırma sistemi şu altı ana başlık altında düzenlenmiştir: Alan Seçimi, Suyun Etkin Kullanımı, Enerji ve Atmosfer, Malzeme ve Hammadde, İç Mekân Kalitesi ve İnovasyon. Bkz. FIFA Football Stadiums, 2011, s.38.

4. Green Goal: Legacy Report, FIFA World Cup Germany 2006, 2004, FIFA, Frankfurt.

5. FIFA Football Stadiums, 2011.

6. UEFA EURO 2008: Sustainability Report, 2008, BMLFUW- ARE- FOEN- FOSPO, İsviçre.

7. 2010 FIFA World Cup Host City Cape Town: Green Goal Progress Report, 2009, City of Cape Town-Provincial Government of the Western Cape-Sustainable Energy Africa, Cape Town.

8. FIFA World Cup South Africa 2010 Report, 2012, UNEP, Nairobi.

9. FIFA Football Stadiums, 2011.

10. “Sustainable Stadium Concepts”, UEFA Guide to Quality Stadiums, 2011, UEFA, Nyon, ss.90-101.

 UEFA Guide to Quality Stadiums, 2011.

11. UEFA EURO 2012: Social Responsibility Report, 2013, UEFA, Nyon. FIFA World Cup Brasil Sustainability Report, 2014, FIFA, Zürih.

12. UEFA EURO 2016 France: Social Responsibility & Sustainability One-year-to-go Report, 2015, UEFA, Nyon.

13. FIFA World Cup Russia 2018: First Technical Report on More Sustainable Stadiums, 2016, FIFA, Zürih. FIFA World Cup Russia 2018: Second Technical Report on More Sustainable Stadiums, 2016, FIFA, Zürih.

14. “Grands stades - Rapport de la Commission Euro 2016” https://www.ladocumentationfrancaise.fr/var/storage/rapports-publics/084000725.pdf [Erişim: 15.08.2019]

15. UEFA EURO 2016 France, 2015, s.28.

16. UEFA EURO 2016 France, 2015.

17. UEFA EURO 2016 France, 2015.

18. UEFA EURO 2016 France, 2015, s.8.

19. UEFA EURO 2016 France, 2015, s.28.

20. UEFA EURO 2016 France, 2015, s.29.

21. UEFA EURO 2016 France: Social Responsibility & Sustainability Post-event Report, 2016, UEFA, Nyon.

22. UEFA EURO 2016 France, 2016.

23. UEFA EURO 2016 France, 2016.

24. UEFA EURO 2016 France, 2016.

25. “Social Responsibility & Sustainability”, uefa.com/uefaeuro/organisation/sustainability

[Erişim: 15.08.2019]

26. Türkiye’de stadyum inşa faaliyetleri uluslararası futbol birliklerinin öne sürdüğü gereksinimler doğrultusunda devam etmekte ve önceki yıllara göre sürdürülebilirlik ekseninde önemli adımlar attığı gözlemlenmektedir. Örneğin, Sivas’taki yeni stadyumda enerjinin bir kısmı cephesinde bulunan fotovoltaik paneller ile elde edilirken yağmur suyu toplama sistemi ile de sulama yapılabilmektedir. Bir diğer örnek olan Antalya’daki yeni stadyum da çatısında barındırdığı fotovoltaik paneller sayesinde sadece kendi enerjisini sağlamakla kalmıyor şehir şebekesine de önemli bir katkıda bulunuyor.

Bu icerik 2375 defa görüntülenmiştir.