Cumhuriyet’in kuruluş sürecinde yeni yaşam çevreleri tasarlamak ve genç mimarlar yetiştirmek üzere yabancı mimarlar davet edilmiştir. 20. yüzyılın mimarlık ve planlama teorilerini genç Türkiye Cumhuriyeti’nin Başkent'i Ankara’ya getiren önemli mimarlardan biri de İsviçreli Ernst A. Egli’dir (1893-1974). Giulio Mongeri, Bruno Taut ve Martin Elsaesser gibi Egli de yeni Cumhuriyetin çağdaş mekânlarını tasarlamak üzere davet edilmiştir.(1) Maarif Vekâleti baş mimarı(2) olarak 1927’de göreve başlayan Egli, öncelikle dönemin önemli eğitim yapıları olan Mamak’taki Müzik Akademisi (Konservatuar) (1927-28), Erkek Ticaret Lisesi (1928-30), İsmet Paşa Enstitüsü (1930), Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi (1933) ve diğer kamu yapılarını tasarlamıştır. Bunların yanı sıra konut da tasarlayan Egli, kent ölçeğinde de çalışmıştır. Gazi Orman Çiftliği’nin 1934 tarihli kentsel tasarımı da Ernst A. Egli’ye aittir.

O dönemin benzer açık alanlarıyla karşılaştırıldığında Gazi Orman Çiftliği’nin kentsel tasarımı, ölçeğiyle hemen farklılık göstermektedir. Güneyde, daha önceden, Holzmann İnşaat Şirketi tarafından inşa edilen ilk yerleşim alanını ve kuzeyde höyüğü içine alan topraklar üzerine yayılan proje alanı, o zamana kadar Ankara’da uygulanan en geniş ölçekli kentsel tasarımdır.(3) Cumhurbaşkanlığı Atatürk Arşivi kayıtlarına göre Egli, Cumhurbaşkanı’nın Genel Sekreteri Hasan Rıza Soyak’a 19 Eylül 1934 tarihinde bir teslim yapmıştır.(4) Egli önerisinde Orman Çiftliği’ni “kamusal park” olarak değerlendirmektedir. Ona göre kamusal park, doğal çevrenin uyumuyla birlikte, medeni ihtiyaçları ve bireylerin zevklerini içeren bir doğa kesitidir.(5) Kamusal park tasarımında düzenli çizgilerle görselleştirilen düşey ve yatay düzlemde geometrik formlar, giriş ve çıkış kapıları, kanallar, teraslar ve havuzlar olmalıdır. Aynı zamanda doğanın bir parçası olan parkın bir “aks sistemi” olmalıdır ve bu projede aks Orman Çiftliği’nin omurgasıdır. Bahsedilen aksın iyi tasarlanmış başlangıcı, yükselişi, sürekliliği ve bitişi olmalıdır. Tıpkı buradaki tanımındaki gibi, Orman Çiftliği’nin tasarımında, A noktası başlangıç, B ise bitiştir. (Resim 1) Egli tasarımında omurgayı oluşturmak üzere A noktasından C’ye bir ana yol önermiş, bu omurgayı her iki yanında ritmik olarak devam eden ağaç sırasıyla güçlendirmiştir. Uzun kavak ağaçları, kolonlar veya Hitit aslanları ritmin yanı sıra bir uyum oluşturacaktır. Gazi İstasyonu üzerinden geniş, dairesel bir merdiven ile C’den D’ye zarif, hafif bir köprüyle geçiş, parkın ferah karakteriyle çelişmemelidir. E noktasında ise heykellerle süslenen, dökme demir bir giriş kapısı olmalıdır. Bu yüksek giriş kapısı ile F noktası arasında kalan açık alan ağaçlar, çiçekler ve heykellerin anıtsallaştırdığı bir havuzla tamamlanmalıdır. Doğal kotların da işaret ettiği gibi F noktasından, odak noktası olan B noktasına doğru zemin yükselecektir. B noktasında yer alacak platforma yine arkadlar ve kolonlar eşlik edecek, ana omurga güçlendirilecektir. Yine B’de, on iki kolon üzerine yerleştirilecek heykel, bireyin doğa üzerindeki egemenliğini sembolize edecek ve insanlığın büyük ideallerinin temsili olacaktır.

Egli tasarımında, Orman Çiftliği’ni Türk tarihi ve İstiklal Savaşı ile ilişkilendirerek bu kamusal parka bir “açık hava müzesi” niteliği kazandırmak istemektedir. Bu kapsamda, alanın tamamıyla anıtsal bir dille tasarlanmasının yanı sıra, cumhuriyetin kahramanları ve şehitleri için “Ebedi Zafer İstirahatgahı” da tasarımın önemli bir vurgusu olmuştur. Bu zafer anıtının da varlığıyla Orman Çiftliği, en başında hedeflediği gibi bir “Şeref Anıtı”dır. (Resim 2)

Egli bu parkta metaforik olarak yaşam ve ölüm arasındaki mücadeleden yola çıkarak ışık / gölge, düşey / yatay gibi zıtlıkları okunaklı hale getirmiştir. Boşlukların tanımlanması ve var olan yapıların arasında kalan bitki örtüsünün kullanılması ile yeşil alanları düzenlemek istemiştir. Böylelikle, düzenlenmemiş bir fidanlık görünümünden uzak tasarlanmış bir park algısı yaratmıştır. Ağaçlar arasında yer alan yürüyüş yolları ve oturma grupları da bu algıyı güçlendirecek unsurlar olarak ele almıştır. Yine de, raporunda bu çalışmayı bir eskiz olarak nitelemiş ve uygulama projesi öncesinde değinilen her noktanın deneyimlenmesi gerektiğinin altını çizmiştir.

EGLI’NİN TASARIMINI BİR AÇIK HAVA OKULU OLARAK OKUMAK

Cumhuriyet’in temel konularından biri olan eğitimi değerlendirmek üzere Eylül 1923’te, ilk kültür danışmanı John Dewey Ankara’ya davet edilmiştir. Bireylerin kişisel deneyimlerinin önemi üzerinde duran Dewey’in eğitim üzerine ilk önerisi kız ve erkek öğrencilerin deneysel çevrelerde, örneğin açık hava ya da yarı açık hava okullarında yaparak öğrenmeyöntemiyle kendilerini geliştirmeleri olmuştur.(6) Dolayısıyla, eğitim yapılarını tasarlamak ve genç mimarları yetiştirmek üzere Türkiye’ye davet edilen Egli’ye Gazi Orman Çiftliği’nin tasarımı işinin verilmesi bir tesadüf değildir. Çünkü Gazi Orman Çiftliği de tıpkı diğer eğitim yapıları gibi, genç nesilleri, kentliyi, köylüyü yetiştirmek üzere kurulan bir açık hava okulu olarak ele alınmıştır.(7) Tasarımcısının açık hava müzesi ve “Şeref Anıtı” olarak kurguladığı Çiftlik; kentlide, tarihi, kazandığı zaferleri, kahramanları, şehitleri hakkında farkındalık yaratmakla kalmayıp, önerdiği açık alan kullanımı ile yeni yaşam pratiklerinin deneyimleneceği bir ortam olmuştur. Doğanın ıslah edilerek yeniden biçimlendirilmesiyle teraslar, havuzlar, kanallar, oturma gruplarının yer aldığı parklar; ağaçlar arasındaki yürüyüş yolları, kentlinin medeni ihtiyaçlarına ve zevklerine hitap etmiştir. Doğal çevrenin uyumuyla oluşturulan kamusal park, Egli’nin 1928’de tasarladığı ama uygulama aşamasında müteahhidin müdahalelerinden koruyamadığı Marmara Köşkü(8), Bira Fabrikası ve Parkı, yüzme havuzu, Çiftlik Lokantası yeni yaşam pratiklerinin uygulandığı en gözde mekânlar halini almış, tüm sosyalleşme ve spor olanaklarını kentliye sunmuştur.

Bununla da kalmayıp, çorak, bataklık topraklarının meyve, sebze bahçeleri gibi tarım alanları ve endüstriyel alanlar olarak tasarlanmasıyla genç nesil için de bir okul olmuştur. Kız ve erkek öğrencilerin yeni teknoloji ve bilimsel bilginin kullanıldığı üretim ortamında istihdam edilmesi modern üretim teknolojilerini tüm Anadolu’ya yaymayı amaçlamıştır. Gençlerin kendi zeminlerinde, kendi deneyimleriyle yetişmesine mekânsal olarak imkân veren Orman Çiftliği, bilimsel bilgiye ve ülkelerinin refahına inanan yeni nesilleri yetiştirmiştir. Bu anlamda, içlerinde köylülerin çocuklarının da olduğu genç tarım uzmanlarını yetiştiren bu çağdaş ortam, 1930’da Ankara’da Alman Ziraat Fakülteleri ile aynı eğitim sistemini sunmak amacıyla kurulan Yüksek Ziraat Enstitüsü’nün uygulama alanı olmuştur.(9) Hâkimiyet-i Milliye’nin 16 Ağustos 1932 tarihli haberinde okul binası, kütüphane, restoran, yurt ve atölyeler gibi Çiftlik’teki modern ziraat eğitimi ortamları yayımlanmıştır. (Resim 3) Tarım, teknik besicilik gibi alanların yanı sıra gençler, çalıştıkları fabrikalardaki makinelerin nasıl kullanılacağını, tamir edileceğini ve bir çiftliğin nasıl yönetileceğini de öğrenmişlerdir.(10) Bu laboratuar ortamında üretilen tohumlar ve fideler Anadolu köylerine dağıtılmış, köylünün topraklarında modern ve bilimsel üretim yapması daha fazla kişinin diğer iş sahalarında çalışmasına imkân vermiştir.

Bu anlamda, Egli’nin bu çağdaş yerleşke içerisinde Marmara Köşkü (1930), Mustafa Kemal’in manevi kızı Ülkü için bir ev, çalışanlar için lojmanlar gibi tasarladığı konutlar da dâhil olmak üzere, gündelik yaşamın bir parçası olan Türk Hamamı (1936-38), sanayileşme girişimlerinin bir parçası olan Bira Fabrikası (1933-34) ve Onuncu Yıl Okulu da sundukları mekânsal özellikleri ve yeni yaşam biçimi örgütlemeleri nedeniyle hem kentli hem çalışanlar hem de genç nesil için okul niteliğindedir. Oldukça mütevazı bir biçimde, yeni rejimin ideolojisini yansıtan bu yapıların ve yerleşkenin tasarımı sürecinde mimar ve işveren karşılıklı fikir alışverişinde bulunmuştur. Özellikle kamusal kullanımlar sunan Marmara Köşkü ve Bira Fabrikası Parkı, büyük ziyaretçi gruplarını ve de yabancı temsilcileri veya gazetecileri misafir etmeye izin vermiş, genç Cumhuriyet’in çağdaş yüzü halini almıştır. (Resim 4) Egli tarafından tasarlanan modern parklar, bahçeler, lojmanlar, fabrika, okul, hamam ve diğer her şeyiyle Orman Çiftliği, hem yeni başkent Ankara hem de Anadolu için örnek bir açık hava okulu olmuştur.

EGLI’NİN TASARIMININ GÜNCELLİĞİ

Egli’nin tasarımı ne yazık ki tamamıyla uygulanamamıştır. En temel eksik, mimarın kurguladığı aksı kuzeyde noktalayan kahraman ve şehitler için Ebedi Zafer İstirahatgâhıdır. Bunun yerine, ne yazık ki 1988 yılında açılan bir yarışmayla Karadeniz Havuzu Devlet Mezarlığı’na dönüştürülmüştür. Yine de, Orman Çiftliği sadece kurulduğu yıllarda değil, 1950, 1960, 1970 ve 1980’lerde de kentli tarafından sahiplenilmiş ve açık hava okulu olma özelliğini sürdürmüştür. 11 Haziran 1937 tarihinde sahibinin vasiyet mektubuyla hazineye bağışlanan Çiftlik, hem Ankaralı hem de tüm ulus için simgesel bir değere sahip olmuş, kente dışarıdan gelenlerin özellikle ziyaret ettiği bir mekân halini almıştır. 1930’larda yeni başkentin demografik yapısı gereği daha çok yabancılar ve elitler tarafından kullanılan Karadeniz Havuzu (Resim 5), Devlet Mezarlığı’na dönüştürülene kadar geniş bir kitle tarafından yüzme amaçlı kullanılmıştır. Hamam ve MİT’in kullanımına sunulan Marmara Köşkü ve Havuzu dışındaki rekreasyon alanları ve Merkez Lokantası ise 2010’lu yıllara kadar Ankara’nın medeni yüzü olmayı sürdürmüştür. Kamu yapıları ve özel girişimler nedeniyle büyük toprak kayıpları gerçekleşmesine rağmen, barındırdığı tarihî, kültürel ve doğal değerler nedeniyle 2 Haziran 1992 tarihinde Kültür Bakanlığı’nın Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulu tarafından koruma altına alınmıştır. Bunun ardından Çiftlik, 7 Mayıs 1998 tarihinde 1. derece doğal ve tarihî sit alanı ilan edilmiş, 5 Kasım 1999 tarihinde de tarım faaliyetleri dışında kullanılamayacağı belirtilmiştir. 2000’li yıllara kadar kanunlarla korunan bu kentsel açık alan, 2006 yılında yerel yönetime devredilerek 2011 yılında 1. derece sit alanı olma özelliği 3. dereceye düşürülmüştür. Bu düzenlemeler, Orman Çiftliği’nin açık hava okulu olma özelliğinden çok uzak kullanımları olanaklı kılmış, tarım faaliyetleri için ayrılan toprakların eğlence amaçlı kullanımına imkan vermiştir.(11) Bataklığın kurutulmasıyla tarıma açılan topraklar üzerine konumlanan AnkaPark, trafik akışını hızlandırma amacıyla yapılan hız yolları ve Çiftlik’in en simgesel, tarihî merkezine inşa edilen Cumhurbaşkanlığı Yerleşkesi bu kentsel açık alanı özgün kullanımından ve felsefesinden uzaklaştırarak kimliksizleştirmiş, kent ve kentliyle olan bağlarını zayıflatmıştır. Son beş yıl içerisinde yapılan bu düzenlemeler, alanı Egli’nin kentsel tasarımından bambaşka bir yöne götürmüş (Resim 6), daha önceden piknik, at binme, doğa yürüyüşü gibi rekreatif amaçlara hizmet eden açık alanların duvarlarla çevrilmesi kamuya kapatılmasına neden olmuştur.(12) Oysa özgün haliyle de Orman Çiftliği’nin sahibi olarak devletin başı tarafından barınmayla birlikte uluslararası görüşmeleri gerçekleştirme amaçlı kullanılan Marmara Köşkü, doğal ve yapılı çevresiyle birlikte kentli için yeni yaşam biçimlerinin deneyimlendiği bir açık hava okulu olma görevi üstlenmiştir. Yanı başında klasik müzik dinletileri verilen, toplumsal cinsiyet eşitliğinin vücut bulduğu Marmara Havuzu, yalnız büyükelçiler ve yabancılar için değil, Ankaralı için de bir sosyalleşme mekânı olmuştur. Yapıldığı yıllarda herkes için ulaşılabilir olan bu alan ve çevresi, 2015 yılına gelindiğinde, etrafına örülen duvarlarla ve içinden geçirilen hız yollarıyla kısıtlı kullanıma izin verir bir hal alarak kentliyi dışlamıştır.

SONUÇ

Egli’nin tasarladığı pek çok yapı ve okul arasında Orman Çiftliği, bir kentsel tasarım örneği olmasının ötesinde açık hava okulu olma özelliğiyle öne çıkmaktadır. Önerdiği yapı dili, açık alan kullanımları ve örgütlediği yeni yaşam biçimleriyle inşa edildiği ilk günden itibaren kentli tarafından benimsenmiş, ancak 2015 yılına gelindiğinde kuruluş amaçlarından çok uzağa düşmüştür. Oysa mimarının “Şeref Anıtı” olarak nitelediği bu kentsel açık alan, hâlâ kentli, köylü ve genç nesiller için açık hava okulu olma potansiyelini sürdürmektedir. Tasarlandığı halinden çok farklı ve rant değeri olan basit bir toprak parçası olarak gören kullanımlar yerine, sahip olduğu potansiyelleri görerek, ruhuna uygun kullanım biçimleri geliştirilmesi bu özgün mekânı tekrar Ankara’nın medeni yüzü yapacaktır.

KAYNAKLAR

Aslanoğlu, İnci (2001), Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı 1923-1938, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları, Ankara.

Cumhurbaşkanlığı Atatürk Arşivi.

Cumhuriyet Arşivi.

Dere, Erdal Murat, 2006, “Untersuchung des architektonischen Beitrags von Ernst Egli für die Türkische Architektur”, Danışman: Prof. Dr. Ing. Johannes Cramer, TU Berlin.

Devlet Ziraat İşletmeleri Neşriyatından, 1939, Atatürk Çiftlikleri, Alaeddin Kıral Klişe Fabrikası ve Basımevi, İstanbul-Ankara.

Egli, A. Ernst, 2008, Atatürk’ün Mimarının Anıları: Genç Türkiye İnşa Edilirken, çev. Güven Göktan Uçer, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.

Hakimiyet-i Milliye.

Kaçar, A. Duygu, 2011, “A Unique Spatial Practice For Transforming The Social And

Cultural Patterns: Atatürk Forest Farm in Ankara”, Journal of the Faculty of Architecture, cilt:28, sayı:1, Ankara, ss.165-178.

The National Archives of the United States.

NOTLAR

1. Aslanoğlu, 2001, s.56.

2. Maarif Vekâleti (Milli Eğitim Bakanlığı) günümüzden farklı olarak, mimarların çalışması için gerekli izni vermektedir. (Cumhuriyet Arşivi, Bayındırlık Bakanlığı, Tarih 24.09.1928, Kod:230, Yer No:149.56.7, Dosya No:M93)

3. Orman Çiftliği’nin yapılarıyla birlikte peyzaj tasarımını yapması için ilk olarak Philipp Holzmann İnşaat Şirketi’ne görev verilmiştir. Ancak bu çalışma bir bütünlükten uzaktır. Benzer şekilde Alman mimar Hermann Jansen de konu üzerinde çalışmıştır. İlk yerleşimin oluştuğu o yıllarda, Macar Peyzaj Mimarı Kubicar Lazlo'nun da Orman Çiftliği'nin peyzaj tasarımını yapması amacıyla davet edildiği bilinmektedir, ancak Lazlo’nun davetine veya çalışmalarına dair bir belgeye ulaşılamamıştır.

4. Cumhurbaşkanlığı Atatürk Arşivi, Dolap:17, Kutu No:184-6, Dosya No:7, Fihrist No:6-1 ve 6-2.

5. Bu bilgiyi, Prof. Dr. Ernst A. Egli’nin 1927’de İstanbul’a gelişi ve sonrasındaki anılarını doktora tezi için araştırmış ve ETH Zürih’te detaylı çalışmalar yürütmüş Erdal Murat Dere paylaşmıştır.

6. John Dewey’nin ön raporu (The National Archives of the United States, Microcopy No. 353, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Turkey, 1910-29, Roll 50, 867.42/29, Date September 23, 1924.).

7. Kaçar, 2011.

8. Egli, 2008, s.25.

9. 1930’da açılan okul, 30 Ekim 1933’te açılan Yüksek Ziraat Enstitüsü adını almıştır. Bilimsel araştırmalar ile problemlere bilimsel çözümler geliştirmek ve Türk tarımını modernize etmek amaçlanmıştır. Bakanlar Kurulu’nun 18 Mayıs 1930 tarihli kararıyla Yüksek Ziraat Enstitüsü’ne girmek isteyen lise mezunları için Orman Çiftliği’nde on ay staj yapmak ön şart olmuştur (Cumhuriyet Arşivi, Kabine Kararları, Tarih:18.05.1930, Kod:030.18.1.2, Yer No:10.29.17, Dosya No:9309, Karar No:K1695).

10. Bu stajı tamamlayan öğrencilere sertifika verilmektedir (1930 ve 1938 yılları arasında 30 kız ve 293 erkek öğrenci bu eğitimi almıştır). Sertifika alan öğrenciler Orman Çiftliği yönetiminde ya da diğer Devlet Ziraat İşletmeleri’nde çalışma imkânı bulabilmektedir.

11. “Avrupanın En Büyük Temaparkı Ankapark” www.melihgokcek.com/proje-detay/anka-park-25.html [Erişim:09.10.2015]

12. AK-Saray'ın Tanıtım Filmi..” www.youtube.com/watch?v=ouCnd73OaeE [Erişim:09.10.2015]