20. yüzyılın üç çeyreğini kapsayan ve 21. yüzyıla uzanan Cumhuriyet Dönemi mimarlık ürünlerinin “kültürel miras” olarak potansiyellerinin değerlendirilmesi, mimarlık ve onun bir alt alanı olarak tariflenebilecek koruma alanının yeni sorunsallarından birini teşkil etmektedir. Bu sorunsal, Erken Cumhuriyet Dönemi mimarlık ürünlerinin bir bölümünün koruma statüsüne alınmış olması dolayısıyla, eskiden beri varolan bir tartışmaya işaret etmekte olsa da, konunun şu an itibarıyla “yeni bir içerik ve yaklaşım”la ele alınmasının gerektiği kuşkusuzdur. Cumhuriyet Dönemi mimarlığının miras statüsü konu edildiğinde, yaygın olarak Erken Cumhuriyet Dönemi’ndeki tarihsel referanslı mimarlığa odaklanma eğilimindeki koruma anlayışının, yerini “geride bıraktığımız her anın tarihe dahil olduğu” kavrayışıyla geliştirilecek farklı bir yaklaşıma ivedilikle bırakması gerekmektedir.

Yukarıdaki çerçeve içerisinde mevcut duruma bakıldığında, Cumhuriyet Dönemi mimarlık mirasının ciddi sorunlarla yüzyüze olduğu saptanabilmektedir. Üzerinde geniş açılımlar yapılması önemle gerekli olan sorun kategorilerini, üç aşamada özetlemek mümkündür:

1. Cumhuriyet Dönemi mimarlık ürünlerinin, “kültürel miras” niteliği yeterli yaygınlık ve derinlikte irdelenmemiş; bu dönemin mimarlığı gereğince belgelenememiştir.

2. Cumhuriyet Dönemi mimarlık ürünlerinin “kültürel miras” olma potansiyeline yönelik olarak, kuram geliştirme, kriter oluşturma, yasal statü belirleme vb. konularda önemli boşluklar bulunmaktadır.

3. Cumhuriyet Dönemi mimarlık ürünlerinin dikkate değer bir bölümü “kültürel miras” olma potansiyeli tartışılamadan ya da “kültürel miras” niteliği hakkında bir uzmanlık kabulü bulunduğu halde, konuya ilişkin yasal statü ve toplumsal mutabakat tesis edilemediği için yok olmuş ve hızla yok olmaya devam etmektedir.

Cumhuriyet Dönemi mimarlık ürünleri konusunda ihtiyaç duyulan envanterin ortaya konulamaması ya da belgeleme eksikliği, konuya ilişkin çalışmaların geliştirilmesini güçleştirmektedir. Mimarlığın miras niteliğinin saptanabilmesi için, netleştirilmiş kriterler çerçevesinde gerçekleştirilecek sorgulamaları içeren kapsamlı bir dokümantasyona ihtiyaç vardır. Dönem mimarlığının çeşitli bölümleri, farklı değerlendirmeler aracılığıyla bilimsel araştırmaların ve süreli-süresiz yayınların konusu olsa da, öznel seçimler dolayısıyla mimarlık ürünlerinin önemli bir bölümü irdelemelerin dışında kalmakta ve bunların bir kısmı da değeri anlaşılamadan ortadan kalkmaktadır. Kentlerdeki hızlı dönüşüme bağlı biçimde ivmelenen yok oluşun hızı, yalnızca koruma alanı için değil, geride kalmış olan 20. yüzyılın mimarlık tarihinin yazılması konusunda da handikap oluşturmaktadır. Daha eski dönemlerin kültürel mirasının korunması konusunun bile, 20. yüzyıl boyunca bir mücadele alanı olarak yaşandığı düşünüldüğünde, Cumhuriyet Dönemi mimarlık mirasını gündeme getirmenin yoğun çalışmalar gerektirdiği açıktır. Mimarlık ortamından başlayarak topluma ve başta yerel-merkezi yönetimler olmak üzere kentsel mekân üzerinde söz sahibi olan tüm tarafların dikkatine sunulması gereken şudur: 20. yüzyıl tıpkı 19. yüzyıl gibi tarih olmuştur ve şimdi takvimler 21. yüzyılı işaret etmektedir.

Cumhuriyet Dönemi boyunca ülkemizdeki koruma gündeminin oluşturulmasında önemli bir rol üstlenen Mimarlar Odası, yukarıda ana hatları çizilmeye çalışılan sorunsal kapsamında bir proje başlatmış bulunmaktadır. “Cumhuriyet Dönemi Mimarlık Mirasının Belgelenmesi, Korunması ve Değerlendirilmesi” konulu bu proje, Mimarlar Odası Merkezi bünyesinde kurulan ve koruma stratejilerinin çağdaşlaştırılması konusuna odaklanan “Kültürel Mirasın Korunması ve Geliştirilmesi Komitesi” tarafından koordine edilmektedir. Bu proje, Cumhuriyet Dönemi mimarlık mirası konusunda ihtiyaç duyulan dokümantasyonun elde edilmesi, dönem mimarlığının tanıtım ve irdelenmesinin sağlanması, kuramsal tartışmaların geliştirileceği ortamların hazırlanması, konuya ilişkin yayınların arttırılması, koruma-değerlendirme çalışmalarının yaygınlaştırılmasına yönelik stratejiler geliştirilmesi vb. eksenler üzerinde ilerleyecektir. Projenin ilk etabında Mimarlar Odası birimlerinin destekleriyle geliştirilecek olan envanter çalışması ile konunun uzmanlıklar düzeyinde farklı boyutlarıyla tartışılacağı çeşitli çalışmalar ve yayın etkinlikleri yer almaktadır.

Mimarlar Odası bünyesinde uzun soluklu bir proje olarak tasarlanan ve yukarıda ana hatları sunulan çalışmaların bir parçası olarak, MİMARLIK Dergisi kapsamında bu sayıdan başlamak üzere “Cumhuriyet Dönemi Mimarlık Mirasının Belgelenmesi, Korunması ve Değerlendirilmesi Projesi” ile ilgili bir bölüm ayrılmış bulunmaktadır. Süreklilik gösterecek ve kendi içerisinde bir dosya kurgusu taşıyacak olan bu bölüm kapsamında, Cumhuriyet Dönemi mimarlık ürünlerinin miras statüsünü belirlemeye ışık tutabilecek olan kuramsal tartışmalar kadar, ürünleri tanıtan ve irdeleyen makalelere de yer verilecektir. Dönem mimarlığının korunmasına yönelik kriterlerin neler olabileceği ve bu kapsamda ne tür stratejilerin geliştirilebileceği, önemli tartışma konularından birisini teşkil edecektir. Göz önünde ya da gözden uzak kalmış çeşitli kentlerdeki mimarlık ürünlerini, miras olma potansiyelleri açısından değerlendirmek ve süregelen yıkımlara yönelik karşı duruş sağlamak da, bu sayfaların ilgi alanı içerisinde yer alacaktır.

Cumhuriyet Dönemi mimarlığının “kültürel miras” niteliğinin tartışma statüsüne taşınması, ilk bakışta bir koruma sorunsalı gibi görünse de, aslında mimarlık alanının tümünü ilgilendiren bir tartışma gündemi sözkonusudur. Mimarlığın bir alt alanı olan koruma disiplini içerisinden ivmelenen “Cumhuriyet Dönemi mimarlık mirası” tartışması, tüm mimarlık ortamı için geride bırakılan bir yüzyıl boyunca ortaya konulan ürünler konusunda farkındalık geliştirmek için bir fırsat olarak değerlendirilmelidir. Böyle bir süreç kaçınılmaz biçimde, geçmiş yüzyılın mimarlığına yönelik olarak “hatırlama, anlama, eleştiri” ve “farklı okumalar”ı kapsayacağından, tartışma sürecinin tüm mimarlık ortamı için önemli yararlar sağlayacağı kuşkusuzdur.

MİMARLIK'ın 311. sayısında, dergi okuyucuları arasında yapılan “Türkiye'de Çağdaş Mimarlığın (1923-2003) Önde Gelen 20 Eseri” soruşturmasının sonucu yukarıdaki yapılarla şekillenmişti. “Cumhuriyet Dönemi Mimarlık Mirasının Belgelenmesi, Korunması ve Değerlendirilmesi Projesi”, yukarıdaki gibi mimarlık kamuoyunun gözü önündeki yapıların yanısıra, ve özellikle, Türkiye kentlerinde gözden uzak kalmış, belli değerlere sahip yapıların belgelenmesini hedefliyor.