DOSYA: KÜLTÜR, KENT, TEKNOLOJİ ARAKESİTİNDE TÜRKİYE’NİN DEĞİŞEN DEMİRYOLU MİMARLIĞI
Giriş
Avrupa Parlamentosu ve Konseyi, 23 Aralık 2020’de verdiği karar doğrultusunda 2021 yılını “Avrupa Demiryolu Yılı” ilan etti. Bu karar aynı zamanda, 11 Aralık 2019 tarihinde yürürlüğe giren “Avrupa Yeşil Anlaşması” (European Green Deal) başlıklı büyüme stratejisinin de alt eylem planlarından birisi. Avrupa Birliği’ni kaynaklarını verimli kullanan, rekabetçi bir ekonomiye sahip, adil ve müreffeh bir topluma dönüştürmeyi amaçlayan Avrupa Yeşil Anlaşması, 2050 yılına kadar sıfır kirlilik ve toksiksiz çevre hedefini gerçeğe dönüştürmek üzere bir dizi alt eylem gerçekleştirmeyi planlıyor. Bu amaç doğrultusunda, sera gazı emisyonlarının olmadığı bir ekonomik büyüme hedefi için sürdürülebilir, akıllı ve güvenli bir ulaşım yolu olan demiryollarına daha fazla dikkat çekmek üzere Avrupa Komisyonu’nun Hareketlilik ve Ulaştırma Genel Müdürlüğü tarafından organize edilen, 2021 yılı boyunca devam edecek bir dizi etkinlik düzenleniyor. Biz de bu vesileyle, geç Osmanlı döneminden günümüze demiryollarının Türkiye’nin fiziki ve kültürel coğrafyasında yarattığı dönüşümlere yakından bakmayı hedefledik.
19. yüzyılın en önemli buluşlarından biri olan trenler ve demiryolu şebekeleri bireylerin zaman mekân ve hareket algıları üzerinde sarsıcı yeni deneyimler yaratmıştır. Haberleşme ve taşımacılığın bu teknik altyapısının bireyler üzerinde yarattığı etkilerin ötesinde, modernleşmenin etkili bir aracı olarak neden olduğu kentsel dönüşümlerle gar ve otel gibi oluşan yeni mimari tipolojiler 20. yüzyıla geçiş sürecinin modern kentli toplumunun oluşumunda belirleyici olmuştur.
Bu altyapının üstyapıyı nasıl dönüştürdüğünü Neşe Gurallar yazısında derinlemesine irdeliyor. Bu dönüşümün izlerini geç Osmanlı’dan günümüze Türkiye’de sürdürülen demiryolları politikaları üzerinden takip eden Gurallar, bu sayede devlet politikalarının nasıl mekânsallaştığını da gözler önüne seriyor.
Şule Feza Sezginalp ve Pınar Sezginalp ise, 1850’lerden 1950’lere Türkiye’de üretilen üretilen tren istasyonlarını kataloglayarak dönemin demiryolu mimarisine odaklanıyor, modernleşmenin olduğu kadar sömürgeleştirmenin ve merkezî yönetimi güçlendirmenin de en önemli araçlarından biri olan demiryollarının geç Osmanlı döneminden erken Cumhuriyet dönemine uzanan çerçevede nasıl tipolojik çözümler ürettiğini istasyon mimarisinin yüzyıllık serüveni üzerinden aktarıyor.
Demiryollarının toplumsal yaşam üzerindeki izlerini takip eden Yonca Kösebay Erkan’ın yazısı, tren ve demiryolları şebekesinin sanayi, göç ve yerleşim tarihini şekillendiren fiziksel etkilerinin yanı sıra, edebiyat ve resim gibi kültürel artefaktlar yoluyla toplumsal yaşam ve bellek üzerindeki derin etkilerine de odaklanıyor.
Osmanlı demiryolu mimarisinin en sıra dışı ve öncü örneklerden birisi olan Haydarpaşa Garı’nın günümüz kentsel dönüşüm süreçleri sonunda işlevsizleştirilmesini, geçirdiği yangın sonrasında yaşanan hukuki sorunları ve uzun süredir devam eden koruma çabalarını hatırlatan yazısında Eyüp Muhcu, Haydarpaşa Dayanışması adına bizleri demiryolu yapılarının önemli bir parçasını oluşturduğu kentsel mirasımıza sahip çıkmak için birlikte mücadele etmeye davet ediyor.
1950’lerden itibaren yeni politikalarla etkinliği azalan demiryolu ulaşımının 20. yüzyılın sonundan itibaren önem kazanan inter-modal taşımacılıkla geçirdiği dönüşüme odaklanan Zehra Zeren ise Türkiye’de inşa edilmekte olan Yüksek Hızlı Tren istasyonlarını kataloglayarak güncel Yüksek Hızlı Demiryolu projesinin mevcut hareketlilik alışkanlıklarımızı, hâlihazırda kullanılan ulaşım modlarını, bilindik demiryolu mimarisini ve kent ile olan ilişkileri radikal bir biçimde değiştirdiğini gözler önüne seriyor ve 21. yüzyılda bizi bekleyen yeni ulaşım ağı mimarisini Türkiye’de inşa edilmiş ilk örneklerle sunuyor.
Bu dosyada yer alan yazıların demiryollarının yaklaşık 200 yıllık serüvenine; bireyler, mekânlar, kentler üzerinde yarattığı ve yeni dönemde yaratacağı dönüşümleri yeniden düşünmek için bir çerçeve sunarak yeni bakışlar, açılımlar ve eleştirel değerlendirmelere zemin oluşturması dileğiyle…
* 2021 Avrupa Demiryolu Yılı ile ilgili olarak Avrupa Parlamentosu ve Konseyi’nin verdiği karar: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:32020D2228&from=EN [Erişim: 15.06.2021]
Dosya Editörleri: T. Elvan Altan, Zeynep Eres, Deniz Güner
Bu icerik 3404 defa görüntülenmiştir.