Kültürel Mirası Koruma Derneği (KMKD) Temmuz 2017’den bu yana Kültürel Mirasın Korunması için Kapasite Geliştirme (KORU) Projesi kapsamında sayısız çalışma gerçekleştirdi. KMKD ekibi British Council’ın Kültürel Koruma Fonu tarafından desteklenen projeyi İskoçya bazlı Edinburgh World Heritage (EWH) kurumuyla birlikte yürüttü. (Resim 1)

2014 yılında kurulduğundan beri KMKD, Anadolu’da yaşamış tüm toplulukların ürettiği somut ve somut olmayan kültür varlıklarının Türkiye’nin zenginliği ve tüm insanlığın ortak mirası olduğu inancı ile çalışıyor. Bu varlıkların belgelenerek, araştırılarak, sorunlarını tespit ederek ve risk analizlerini yaparak bilinirlik ve görünürlüklerine katkı sağlamak ve onları geleceğe aktarmak için farklı projeler gerçekleştirdi. Geçtiğimiz üç yıl boyunca ağırlıklı olarak Antakya ve Mardin’de yürütülen ve Şubat 2020 itibariyle tamamlanan bir çalışma olan KORU Projesi, esasen kültürel miras bilincinin artırılmasını ve kültür varlıklarını korumak için doğru yöntemlerin teorik ve pratik olarak benimsenmesini amaçlıyor. Bunu yaparken de sadece kültürel miras profesyonelleriyle değil, başka meslek gruplarıyla da çalışıyor, ortak miras tanımı üzerinden konuyla ilgili çok çeşitli aktörler belirliyor ve bu şekilde farklı gruplara dokunarak etki alanını da genişletiyor.

Tarihsel süreklilik içinde günümüze taşınan somut ya da somut olmayan kültürel birikimi “miras” başlığı altında sahiplenmek topluma büyük bir sorumluluk yükler. Öte yandan “miras”, sözlük anlamıyla kişinin herhangi bir emek harcamadan sahip olduğu, kendisine bırakılan birikime işaret eder. Bu anlamıyla “miras” maalesef cepte görülen bir tanımdır, bu da mirasın içerdiği değerlerin tamamıyla fark edilememesine ve anlaşılamamasına sebep olur. Bu sebeple içinde doğduğumuz coğrafyadaki kültürel çeşitlilik ve zenginliği yeniden keşfetmemiz ve görünür hale getirmemiz gerekir.  Kapasite artırma yöntemi bu anlamda var olan potansiyelin açığa çıkmasını sağlamak için uygun bir altlık oluşturur.

Proje kapsamında kültürel mirasın korunmasında kapasite geliştirmek için beş farklı başlık üzerinden çalışmalar yürütüldü: Tarihi Yapılar için Örnek Restorasyon Uygulaması, Yetişkin Eğitimi, Koruma Güz Kampı, Yapı Analiz Programı ve Bilgi Bankası. Restorasyon uygulaması örneği olarak geleneksel bir Mardin evi seçilip enerji verimliliği esaslarına uygun bir şekilde restore edildi. Tamirevi olarak adlandırılan yapı kamusal bir kültür yapısı olarak Ekim ayından itibaren Mardin’in kent hayatına katıldı.

TÜRKİYE’NİN İLK ENERJİ VERİMLİ RESTORASYON PROJESİ: TAMİREVİ

Tamirevi KORU Projesi’nin hedeflerinin pek çoğunun yoğunlaştığı ve vücut bulduğu, alanında öncü bir sürdürülebilir koruma örneğidir. Bu nedenlerle de projenin odak noktası olarak tanımlanabilir. Türkiye’de enerji verimliliği gözetilerek restore edilen ilk tarihî yapı olan Tamirevi, kültürel miras ve sürdürülebilirlik ilişkisinin uygulamalar üzerinden güçlendirilmesi açısından hem süreci hem de sonucuyla çok önemli bir model teşkil eder.

Yaklaşık 200 yıllık geleneksel bir Mardin evinin günümüzde bir kültür yapısı olarak yeniden işlevlendirilmesini sağlayan süreç Haziran 2018’de ilk paydaş toplantısıyla başladı. Mardin tarihî kent merkezindeki enerji kullanım alışkanlıklarını ölçmek için 20 geleneksel konut yapısında sürdürülen anket çalışması paydaş toplantılarında uzmanlarca değerlendirilerek iklime duyarlı bir restorasyon çalışması için ilk adımlar atılmış oldu. Kasım 2018’de başlayan uygulama 11 aylık hummalı ve özenli bir süreç sonunda tamamlandı ve 10 Ekim 2019’da yoğun bir katılımla Tamirevi’nin açılışı yapıldı. (Resim 2)

Tamirevi’nin öncelikle bulunduğu bölgeden başlayarak etki alanını genişletip çevresini dönüştürebilecek bir mimari koruma modeli olması amaçlandı. Bu doğrultuda da yapılan uygulamaların tekrar edilebilir olması için evrensel koruma ve sürdürülebilirlik yöntemleri yerel kaynaklar üzerinden yeniden düşünülerek adapte edildi. Tarihî yapı, içkin özelliklerinden ve özgünlüğünden feragat edilmeden çağdaş sistemlerle donatıldı ve günümüz teknolojileriyle uyarlanarak yenilendi. Tamirevi, restorasyonu devam ederken dahi KORU’nun diğer aşamalarına, özellikle de Mardin’deki eğitimlere ev sahipliği yaptı. Bu karşılıklı öğrenme / öğretme süreci restorasyon uygulaması sırasında açık şantiye turlarıyla devam etti. İnşaat halinde de kamusal bir alan olmayı sürdüren Tamirevi “Şantiyeye Girmek Eğlencelidir!” sloganıyla tüm meraklılara kapısını açtı. Düzenlenen yirmiden fazla tura her yaştan öğrenci, öğretmen, aile, gazeteci, akademisyen, turist ve en önemlisi mahalleli katılım gösterdi. (Resim 3) Zemin katında yer alan koruma sergisiyle de sürekli bir öğrenme merkezi olmaya devam ediyor. Üst katı bir sanatçı misafirhanesi olarak tasarlanan yapı, eğitim ve üretim odaklı bir kültür yapısı olarak ziyaretçilerini bekliyor.

Enerji verimliliği uygulamalarında öncelik, yapının sahip olduğu özgün sistemlerin pasif yöntemlerle güçlendirilmesi bunun sonrasında da mekanik ve elektrik tesisatı için gerekli teknolojilerin yapıya entegre edilmesiydi. Bu sebeple ilk adım olarak uygun yalıtım sistemleri kullanılarak olası enerji kayıpları minimuma indirildi. Yenilenebilir enerji kaynağı olarak güneş enerjisi sistemlerinin konut örneğinde kullanımının Mardin’deki tek örneği olan Tamirevi’nin çatısına (tarihî kent silüetini etkilemeyecek şekilde) fotovoltaik paneller yerleştirildi. Mardin coğrafya ve iklimine uygun bir seçim olan hava kaynaklı ısı pompası uygun bir mekanik odaya yerleştirilerek döşeme altından ilerleyen borularla konforlu bir ısıtma sistemi sağlandı. Doğal havalandırma sistemi ısı geri kazanımlı bir havalandırma ünitesiyle desteklendi. (Resim 4)

Tamirevi koruma sergisinin ilk salonu enerji verimliliğinin önemi ve yapıda kullanılan sistemlerin anlatılması için tasarlandı. Yapının 1/25 ölçeğinde iki kesit maketi üretildi, bu makete entegre kayar bir tabletle ziyaretçilerin yapı içinde sanal turlar deneyimlemesi sağlandı. (Resim 5) Evdeki özgün hayat tablet içinde yeniden canlandırılırken bir yandan da yapıyı çalışır kılan sistemlerin nasıl bütüncül bir makine gibi işlediğine dair görselleştirmeler yapıldı. İkinci salonda yığma taş bir yapıda gözlemlenebilecek bozulmalar ve önerilen müdahaleler sergilenirken kaya oyma diğer bir mekânda da Tamirevi belgeseli gösteriliyor. Tamirevi Mardin’in uğrak mekânlarından biri olma yolunda ilerlerken benzer projeleri çoğaltmak için yol gösterici olmaya ulusal ve uluslararası platformlarda sunuşlar ve yayınlarla devam ediyor.

YETİŞKİNLER İÇİN KÜLTÜREL MİRAS EĞİTİMLERİ

Tur Rehberleri, Öğretmenler, Yerel Yönetimler, Gazeteciler ve Tarihî Ev Malikleri

Proje kapsamında kültürel mirasla ilişkili aktörler tanımlanırken tur rehberleri, ilköğretim öğretmenleri, yerel yönetimler, gazeteciler ve tarihî ev maliklerinin bu alanda önemli bir potansiyele sahip olduğu vurgulandı. Bu belirlenen gruplara yönelik tasarlanmış pratik ve teorik eğitimlere Mardin’de 80, Antakya’da ise 75 kişi katıldı. Gruplar içinde eğitimlerin özelleşmesi için oldukça çaba harcandı. Beş grup, programın başlangıcında kültürel mirasın korunmasında temel bilgiler eğitimini birlikte alarak bu alandaki tanımlar ve değerler konusunda ortak bir tartışma yürüttükten sonra kendi grupları içinde devam etti:

• Tur rehberleri eğitiminde turizm ve kültürel miras ilişkisi üzerinde duruldu, riskler ortaya konuldu ve katılımcılık tanımı üzerinden tur rehberlerinin kültürel miras alanındaki rolü tartışıldı. Kendi deneyimleri üzerinden bu eğitimi nasıl değerlendirecekleri konusunda pratik çalışmalar yapıldı.
• Eğitimin öğretmenlerle yürütülen ayağında odak noktası öğrencilerde kültürel miras bilincini erken yaşlarda oluşturmaktı. Bu konuda Antakya ve Mardin özelinde katılımcılar için rehber kitapçıklar hazırlandı, pratik eğitim sırasında öğrencilerle interaktif çalışmaların tasarımı üzerinde duruldu.
• Yerel yönetimler için hazırlanan eğitimlere çoğunlukla KUDEB başta olmak üzere belediyelerin ilgili birimleri ve müze çalışanları dahil oldu. Katılımcı koruma başlığı altında paydaş tanımları ve bu paydaşların yönetimdeki rolü ve önemi vurgulandı, koruma alanında kentsel tasarım rehberi oluşturmak için örnekler incelendi ve denemeler yapıldı.
• Gazetecilerle yürütülen çalışmada kültürel miras haberciliğinin püf noktaları uzmanlar tarafından aktarıldı. Bilgi Bankası’nda bu konuda ve definecilik konusunda hazırlanan rehber yayınlar katılımcılarla paylaşıldı.
• Tarihî ev malikleri ise koruma bilincinin doğrudan etkisinin pratikte görülmesi açısından büyük önem taşıyan bir gruptu, tarihî ev sahipleri ve sakinleriyle öncelikli olarak yaşadıkları yapıların temsil ettiği değerler konuşuldu. Bu gruba Bilgi Bankası’ndan Tarihi Yapılar İçin Bakım Takvimi ve Tarihi Evlerde Enerji Verimliliği El Kitabı verildi; sonrasında gönüllü bir katılımcının evine yapılan ziyaretle kendi evlerinde alabilecekleri önlemler ve bakım önerileri uygulamalı olarak gösterildi. (Resim 6)

Taş ve Ahşap Ustaları

Yetişkin eğitimlerinde bir başka hedef grup halihazırda doğal ve yerel malzemenin pratiğine sahip olan ustalardı. Tarihî yapılar için örnek bir restorasyon uygulamasının gerçekleştirileceği Mardin’de projede birlikte çalışılacak ustalarında da dahil olduğu taş ustası ve ahşap ustası eğitimleri düzenlendi. Restorasyon projelerinde yer alan ustaları uzmanlarla bir araya getirerek bilgi ve becerilerini pekiştirmek, farkındalıklarını artırmak için iş güvenliği eğitimi dahil olmak üzere teorik ve pratik kültürel miras eğitimleri verildi. Bu eğitimlerde yine Bilgi Bankası’nda yer alan taşta ve ahşapta bozulma türleri ve kayaç türleri kitapçıkları katılımcılar için rehber yayınlar oldu. Taş ustası eğitimine dahil olan ve Tamirevi şantiye ekibinde bulunan ustalar aynı zamanda iki grup halinde Edinburgh’ta bir koruma eğitimine katılıp oradaki meslektaşlarıyla deneyimlerini paylaşma imkânı buldular. (Resim 7)

Tarihî Anıt Bakıcıları

Eğitimlerde tarihî ev malikleriyle benzer kritik öneme sahip bir diğer grup ise tarihî anıt bakıcılarıydı. İstanbul’da verilen bu eğitime tarihî bir anıtta çalışan ve bu yapılardan sorumlu bireyler katıldı; gelenlerin arasında İtalyan Sinagogu, Büyükada Musevi Sinagogu, Süleymaniye Kütüphanesi, Mekor Hayyim Sinagogu, Bilecik Belediyesi ve Boyacıköy S. Yerits Mangants Ermeni Kilisesi çalışanları vardı.

Tarihî Yapılarda Enerji Verimliliği Çalıştayı

KORU Projesi’nin temel amaçlarından biri de mimari koruma ve çevresel sürdürülebilirlik arasındaki bağı güçlendirmekti. Bu amaçla Kasım 2019’da İstanbul’da düzenlenen Tarihi Yapılarda Enerji Verimliliği Çalıştayı bu alanda çalışan 16 uzmanı bir araya getirdi ve atölye çalışması sonucunda ortaya çıkan bildiri bir manifesto olarak paylaşıldı. (Resim 8)

Edinburgh Liderlik Okulu

Antakya ve Mardin’de düzenlenen yetişkin eğitimleri ve öğrenci kamplarını başarıyla tamamlayan katılımcılardan kültürel miras alanında kendini geliştirmeye hevesli, yerellerinde koruma konusunda öncü olma istek ve motivasyonuna sahip olanlar için Edinburgh’da iki kez liderlik okulu düzenlendi. Böylelikle katılımcılar hem UNESCO Dünya Miras Listesi’nde yer alan bir şehri ziyaret ederek koruma yöntemlerini yerinde gördü hem de uluslararası profesyonellerle kültürel mirası yönetimi üzerinde fikir alışverişi yapma olanağı buldu.

Güvenlik Eğitimleri

Projenin önem verdiği konulardan biri de risk altındaki bölgelerde yürütülen kültürel miras çalışmalarıydı. Bu sebeple proje yürütücüleri Haziran 2019’da Birleşik Krallık’ta bir güvenlik eğitimine katıldı, sonrasında ise İstanbul’da konuyla ilişkin uzmanlara kentsel planlama odaklı “Güvenli Tasarım” ve tur rehberlerine yönelik “Güvenlik Eğitimi” verildi.

KORU Yetişkin Eğitimleri’ne katılıp başarıyla tamamlayan kişi sayısı toplamda 203 oldu. Tüm gruplarla yapılan eğitim sonrası değerlendirme sonuçları bir sonraki eğitimleri düzenlemek için geri bildirim sağladı ve iyileştirmeler yapıldı. KORU Projesi bu anlamda sürdürüldüğü üç yıl içinde her an kendini yenileyen ve geliştiren bir proje oldu. Katılımcılarla kurulan sıkı iletişim ağları sayesinde eğitim sonrasında da paylaşımlar ve proje içinde yer alan diğer çalışmalara dair geri bildirimler devam ediyor. KORU Projesi sadece eğitim çalışmalarıyla değil, yazının devamında aktarılan her aşamasıyla Türkiye’de benzer çalışmalara ilham verecek bir proje.

ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİ İÇİN KORUMA GÜZ KAMPLARI (KORU KAMP)

Proje süresince düzenlenen en dinamik ve keyifli programlar üniversite öğrencilerinin katıldığı KORU Kamp’lar oldu. Mardin ve Antakya’da düzenlenen güz kampları için başvuran yüzlerce aday arasından katılımcılar seçilirken ekipler içinde çeşitlilik sağlamak en önemli kriterdi. Bu kriter sayesinde tüm Türkiye genelinde onlarca üniversitenin mimarlık, planlama, müzeoloji, arkeoloji, restorasyon, sanat tarihi, edebiyat gibi farklı bölümlerinden öğrenciler bir araya geldi.

“Koru-tasarla-yap” şiarıyla yola çıkan kamp, kültürel mirasın korunmasında uygulama alanına yoğunlaşarak genç katılımcıları yaparak düşünmeye davet etti. Katılımcılar kamplarda dört grup halinde çalıştı. Mimari koruma grubu konusunda uzman hocalar ve ustalardan geleneksel üretim yöntemlerine sadık kalarak onarma prensiplerini öğrendi. Taşınabilir obje koruma grubu ise ahşap elemanlar üzerinde çalışarak tefrişat ve özgün iç mekân tasarımı konusunda deneyim kazandı. Kültürel mirası yorumlama grubuysa korumaya giden yolun yorumlamayla başladığı ana fikriyle katılımcı deneyimler üzerine yoğunlaştı. Yapı Analizi ve QGIS grubu ise üst ölçekten başlayan saha çalışmalarıyla Mardin ve Antakya kentsel tarihî dokusunun ayrıntılı bir şekilde belgelenmesi için güçlerini birleştirdi.

Mardin’de 24, Antakya’da 28 öğrencinin katılımıyla gerçekleşen kamplar sırasında yoğun ve hareketli programlar süresince katılımcılar, bulundukları kentleri yakından tanırken bir yandan da gelecek planlarında kültürel miras alanındaki potansiyeli keşfetti. Bir hafta gibi kısa bir sürede hem proje yürütücüleriyle hem de birbirleriyle sıkı bağlar kurdular. Kampla başlayan iletişimin sonrasında da güçlenerek artması KMKD adına oldukça heyecan verici oldu. Kampın önlerinde yepyeni yollar açtığını belirten genç katılımcılardan her geçen gün yeni haberler gelmeye devam ediyor, bu gelişmeler KORU’nun en güzel kazanımlarından biri denilebilir. (Resim 9)

YAPI ANALİZ PROGRAMI

Saha çalışması KORU Kamp’larda yürütülen Yapı Analiz Programı sayesinde coğrafi bilgi sistemi (GIS) kullanılarak Mardin ve Antakya tarihî kent merkezlerinde 1076 tarihî yapı harita üzerinde belgelendi. Kentsel dokunun tipolojik özellikleri bir ön çalışmayla tespit edilerek hazırlanan altlıklar üzerinden çalışmaya katılan öğrenciler yapıların güncel durumlarını dijital haritalara aktardı. Bu çalışmayla tarihî yapıların mimari özellikleri, geleneksel malzeme ve yapım teknikleri, risk analizleri QGIS veri tabanında kayıt altına alındı. Kullanılan sınıflandırma sistemleri sayesinde toplanan bilgi çok katmanlı bir analiz için işlenebilir hale geliyor, bu çalışmanın sonuç ürünü de herkese açık bir şekilde ulaşılabilir hale gelecek.

KORU BİLGİ BANKASI

Bilgi Bankası kapsamında üretilen yayınlar KORU Projesi’nin sürdürülebilirliğinin sağlanması açısından çok kritik bir rol oynuyor. Eğitimler sırasında kaynak olmanın ötesinde projenin internet sitesinde kurulan arşiv üzerinden şimdiye kadar 1000’den fazla kişi kaynakları indirdi ve indirmeye devam ediyor.(1) Yazının eğitim başlığı altında adı geçen kitapçıklar dışında Bilgi Bankası’nda yer alan Mimari Koruma Terimleri Sözlüğü, Taşınabilir Kültür Varlıklarını Koruma Sözlüğü, Tarihi Kentler İçin Yeni Yaşam Rehberi, Tamirevi Koruma Raporu ve Tarihi Yapıların Restorasyonu İçin Destek Bulma Rehberi de internet sitesi üzerinden ulaşılıp yaygınlaşan diğer yayınlar.

Öğretmenlerle yapılan eğitimlerde kullanılan rehber yayınlara ek olarak KORU Projesi kapsamında çocuklar için kültürel miras çalışmalarında kullanılabilecek çok önemli iki materyal daha üretildi. Bunlardan ilki eğitimlerde de kullanılan “Haydi Koru!” oyunu. Projenin en keyifli çıktılarından biri olan masa oyunu kültürel mirasın korunmasında 9-12 yaş grubunu hedefleyen eğlenceli bir yöntem öneriyor. Tamirevi sergisinin bir parçası olarak hazırlanan eğitim kiti ise yapıyı ziyaret eden çocuklar için öğretici bir oyun alanına çevirerek özel bir keşif serüveni sunuyor. Gezi öncesinde, sırasında ve sonrasında yapılacak aktiviteleri tanımlayarak küçük ziyaretçilerin koruma ve enerji verimliliği konularında temel bilgileri öğrenmelerini sağlıyor.

Bunların dışında hazırlanan Mardin Zanaatkarlar Haritası ise Mardin’in kültürel zenginliğini yansıtan geleneksel üretime ve el işçiliğine dayanan zanaatların halen sürdürüldüğü yerleri tanıtmak için hazırlandı ve dolaşıma sokuldu. (Resim 10)

KORU’DAN SONRA

KORU Projesi süresince bu kapsamlı çalışmalar yürütülürken bir yandan da tüm aktivitelerin belgelenmesi ve yayınlanması proje süresi tamamlandıktan sonra etkisinin devam etmesi açısından çok önemliydi. Bu amaçla toplanan görsel ve yazılı materyaller proje sonunda büyük bir arşive dönüştü. Eğitimler sırasında hazırlanan videolar sosyal medya üzerinden binlerce kişiye ulaştı, Tamirevi belgeseli ise ulusal kanallarda yayınlanarak projenin etki alanını genişletti.

Internet sitesi tüm çalışmaları içeren bir kaynak olarak şu ana kadar yaklaşık 10000 kullanıcı tarafından toplamda 20200 defa ziyaret edildi. KORU Projesi ve Tamirevi İstanbul, Antep ve Delft’te konferans ve çalıştaylarda sunuldu, sunuşlar üniversite ziyaretleriyle de devam ediyor. Tarihî Yapılarda Enerji Verimliliği El Kitabı Tamirevi uygulamaları ile genişletilerek Bilgi Bankası’na ekleneceği günü bekliyor.

KORU Projesi kültürel mirasın korunmasında kapsamlı ve bütüncül yaklaşımı ve üç yıllık birikimi ile sayısız projeye örnek olup ilham verebilecek bir potansiyele sahip. Proje, her aşamasında katılımcı süreçleri tetikleyerek maksimum etki sağlayıp kültürel miras kavramının hak ettiği değerlere ulaşabilmesi için dev bir adım attı. KMKD, KORU’dan aldığı güç ve deneyimle koruma alanında yol gösteren çalışmalar yapmaya devam edecek.

* Tüm görseller KMKD tarafından sağlanmıştır.

NOTLAR

1. Bilgi Bankası’na ulaşmak için http://koruprojesi.org/?p=bilgi-bankasi [Erişim: 01.02.2020]