Günlük karmaşanın içinde yok olup gittiğini düşündüğünüz değerleri arama dürtüsü, “Sandıma’yı gördünüz mü?” sorusuyla başlayan bir hikâyenin yanıbaşında beliriveriyor. Hikâyeye konu olan yerleşim, günümüzde turizmin gözbebeklerinden Bodrum Yarımadası’nın kuzeybatısında konumlanan Yalıkavak beldesi sınırlarında yer alıyor. Çeşitli kaynaklarla belirtilen altı yüzyıllık geçmişi, Lelegler’den kalma kalıntıları ve köyü çevreleyen tepelerde bulunan kaya mezarları ile güçlü bir tarih sahnesine sahip olduğu düşünülen Sandıma köyü, yerel konut mimarisi örneklerini de barındırıyor. Akdeniz ikliminin egemen olduğu, nem, rüzgâr, yağmur ve sıcaklık gibi faktörlerin insan yaşamında etkin rol oynadığı bölgede fiziksel yapılanma, kültürel, sosyal ve tarihî değerler ile bütünlük sağladığını ziyaretçilerine güçlü biçimde hissettirmektedir. Köy, 1960-70’li yıllarda güncel gereksinimleri karşılayamaması ve içinde yaşayan yerli halkın değişen geçim koşulları nedeniyle terkedilmiş bir yamaç yerleşmesidir. I. ve III. derece arkeolojik sit alanı içerisinde konumlanan köyde günümüzde sadece iki konutta yaşam sürmektedir. Kullanıcısı olmadığı için konutların çok büyük bir kısmının harap durumda olduğu, küçük bir kısmının ise onarım amaçlı müdahale gördüğü ve yerleşimde yeni yapılaşmanın olmadığı gözlemlenmektedir. Doğal çevrenin ve ekolojinin korunmuşluğu ile dikkat çeken köyün meydanı, dini yapı, bu yapı ile bütünleşmiş köy odası ve çeşmeyle çevrelenen, köy yollarının kesiştiği alan olarak tanımlanabilir. Bununla birlikte erken Cumhuriyet dönemi okul binası, sarnıçlar ve çeşmeler yerleşimdeki diğer kamu yapılarını oluşturmaktadır.

Sandıma Köyü Koruma Amaçlı İmar Planı ve kadastral harita verilerine göre yerleşimde 121 yerel konut yapısı tespit edilmiştir. Bu konutların yapı malzemelerinin ve sistemlerinin büyük ölçüde benzerlik gösterdiği; buna karşın mekân, kütle ve cephe kurguları üzerinden farklılaşarak mimari tiplerin çeşitlendiği gözlenmiştir. Yerin coğrafi özellikleri, topoğrafya ile uyum kaygısı ve yapı sahibinin maddi olanakları yerel konut mimarisinin çeşitlenme nedenleridir. Köyün konutlarını “tek katlı”, “1,5 katlı”, “musandıralı” başlıkları altında gruplandırmak mümkündür. Kübik kütle biçimlenmesine sahip olan konutların plan lekeleri 4,90 x 7,80-9.00 metre boyutlarında, gabarileri ise tek katlılarda 3,50 ve diğer tiplerde 6,50 metredir. Sandıma yerel konut mimarisinin önemli karakterlerinden biri de yerel malzeme kullanımıdır. Yapım malzemeleri olarak kullanılan farklı toprak türleri (geren toprağı, aktoprak, karatoprak), taş, ahşap ve bitkisel malzemeler (acı çalısı, kuvalık, kargı, erişte) yöreye ait özellikler göstermektedir. Konutların beden duvarları yığma taş tekniği ile inşa edilmiş, üst örtüde ise yere özgü yapım tekniği ve malzeme kullanımları ile “çok katmanlı toprak dam” sistemi uygulanmıştır.

Toplumun gereksinimlerini ve yaratıcılığının şekillendirdiği fiziksel çevre ile doğal çevrenin biraradalığını sergileyen kırsal mimari, kültürel ve mimari çözümleri ile kültürel değerlere karşı farkındalık oluşmasında önemli bir kanaldır. Kayboluş / varoluş ikileminin canlı tanıkları olan yerleşimler diğer bir deyişle tarihi yerleşimler, farklı düşünceleri biraraya getirerek kapılarını bize açabilmektedir.

* Yazarın “Yerel Konut Mimarisinin Ekolojik Sürdürülebilirlik Bağlamından İncelenmesi: Bodrum Sandıma Köyü” başlıklı yüksek lisans tezinden (2013, DEÜ, FBE, Mimarlık ABD, Restorasyon Programı) derlenmiştir.

Fotoğraflar: Aksi belirtilmedikçe yazara aittir.