18 Nisan 1982’de Tunus’ta gerçekleştirilen bir sempozyumda tüm dünyadaki kültürel mirasın çeşitliliğinin kutlanması ve korunmasına yönelik farkındalığın artırılması için ICOMOS tarafından küresel ölçekte kutlanmak üzere bir günün “Anıtlar ve Sitler Günü” olarak belirlenmesi önerilmiştir. Yaklaşık bir yıl sonra Kasım 1983’te gerçekleştirilen UNESCO Genel Konferansı’nın 22. Oturumu’nda alınan karar uyarınca bu fikir kabul edilerek üye devletlerin her yıl 18 Nisan’ı “Anıtlar ve Sitler Günü” olarak kutlamaları tavsiye edilmiştir.

2001 yılından itibaren 18 Nisan, yıllık Risk Altındaki Kültür Mirası (Heritage@Risk)(1) raporu ile ilişkili olarak özellikle yitirilme riski taşıyan bir miras türüne dikkat çekilmesi amacıyla belirlenen bir tema çerçevesinde ICOMOS Ulusal Komiteleri ve Bilimsel Komiteler tarafından küresel ölçekte kutlanmaktadır. Belirlenen tema çerçevesinde gerçekleştirilen etkinlikler, genellikle 18 Nisan’da başlayarak yıl boyunca sürmekte ve kültürel mirasın çeşitliliği, incinebilirliği ve korunmasının gerekliliğine yönelik yıl boyunca farkındalığın artırılması için bir fırsat yaratmaktadır. Küresel ölçekte her yıl sayısı ve yaygınlığı artarak kutlanan etkinlikler;

konferanslar, dersler, sunumlar, röportajlar, basın bültenleri, yuvarlak masa toplantıları, miras alanlarını ziyaretler, sosyal medya kampanyaları gibi içeriklere sahip olabilmektedir. ICOMOS, bu etkinliklerde özellikle yerel toplulukların aktif katılımını arzu etmektedir.

ICOMOS’un 18 Nisan Uluslararası Anıtlar ve Sitler Günü için 2001 yılından günümüze kadar kutlanmasını kararlaştırdığı temalar incelendiğinde uluslararası ilkesel metinlerde yapılan tanımlarda da izlenebildiği üzere kırsal peyzajlarla doğrudan ya da dolaylı olarak ilişkili konuların belirlenmiş olduğu görülmektedir. 2001 yılında belirlenen “Tarihi Köylerimizi Koruyalım” temasının duyuru metninde; dönemin ICOMOS Başkanı Michael Petzet, geleneksel kırsal mimarlığın yerel koşulların sunduğu yapı malzemeleri ve yüzlerce yıllık yapı ustalığı gelenekleri ile oluşturulmuş büyük çeşitliliğinin, günümüzde “sürdürülebilir kalkınma” olarak adlandırılan kırsalın koşullarına ve iklime en uygun çözümleri üretmiş olduğunu; ancak son yıllardaki köklü sosyal ve ekonomik değişimlerin köylerin boşalmasına ve bakımsız kalmasına yol açtığını ya da geleneksel yapıların yerini betonarme ve prefabrik malzeme ile üretilmiş yapılara bıraktığını ifade etmiştir. Petzet, çoğu ülkede tarihi köylerin belgelenmediğini ve korumaya konu olmadığını ilave etmekte ve eğer gelecek kuşakların yalnızca açık hava müzelerini ziyaret ederek tarihi kırsal mimari hakkında bilgi edinebilmelerini istemiyorsak bu eşsiz mirasın özgün konumunda korunması için harekete geçilmesi gerektiğini ifade etmektedir.(2) 2001 yılının ardından ICOMOS tarafından 2007 yılının “kültürel peyzajlar ve doğa anıtları” ve 2010 yılının “tarım mirası” temalarına adanması kırsal peyzajların korunması konusuna verilen önemi göstermektedir. 2001 yılında Petzet’in işaret ettiği tarihî köylerin içinde bulunduğu sorunların günümüzde artarak devam ettiğini ve geçerliliğini koruduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.

ICOMOS, 2019 yılının temasını ise; kentsel alanlarda nüfus artışı ve kırsal alanların insansızlaşması, kentsel genişleme, yoğun altyapı yatırımları, gelişme baskıları, geleneksel  pratiklerin, tekniklerin, yerel bilginin ve kültürlerin yitirilmesi gibi “demografik ve kültürel”, küreselleşme, ticaretin ve ilişkilerin değişimi ve büyümesi, ekonomik büyüme ve gerileme, tarımsal uygulamaların ve tekniklerin yoğunlaşması, doğal bitki örtüsünün değişimi, mera ve otlakların yitirilmesi, evcilleştirilmiş tür çeşitliliğinin kaybedilmesi gibi “yapısal” ve iklim değişikliği, kirlilik, sürdürülebilir olmayan madencilik uygulamalarını da içeren çevresel bozulmalar, toprak, bitki örtüsü ve hava kalitesi üzerindeki etkiler, tarımsal ve biyo-çeşitliliğin yitirilmesi gibi “çevresel” tehditler karşısında yitirilme riski ve kırılganlığı gibi her geçen gün artan “kırsal peyzajlar”a adamıştır.(3)ICOMOS’un 2017 yılında kabul ettiği “Miras Olarak Kırsal Peyzajlara İlişkin İlkeler” adlı metinde(4) “gıda (tarım, hayvancılık, balıkçılık, su ürünleri yetiştiriciliği, yabani gıda toplama, avlanma) ve diğer yenilenebilir doğal kaynakların üretimi (ormancılık, tuz gibi kaynakların çıkarılması) için kullanılan, insan-doğa etkileşiminin bir sonucu olarak oluşturulmuş karasal ve sulak alanlar” olarak tanımlanan kırsal peyzajların; fiziksel (üretken arazinin kendisi, morfoloji, su, altyapı, bitki örtüsü, yerleşmeler, kırsal yapılar ve merkezler, geleneksel mimari, ulaşım ve ticaret ağları gibi) özellikleri ve daha geniş kültürel ve çevresel bağlantıları kapsadığı ifade edilmektedir. Bununla birlikte kırsal peyzajların, ilişkili kültürel bilgi, gelenekler, uygulamalar, yerel toplulukların kimliklerinin ve aidiyetlerinin ifadeleri ve bunlara geçmişteki ve günümüzdeki insanların ve topluluklarının atfettiği kültürel değerleri ve anlamları da kapsadığı belirtilmiştir. (Resim 1)

ICOMOS, Kırsal Peyzajlar’a adadığı bu yılki Anıtlar ve Sitler Günü kapsamında gerçekleştirilecek etkinliklerin kırsal peyzaj alanlarının korunmasındaki zorlukları, bu alanların sürdürülebilir gelişimle olan ilişkisinin ve korunmasının toplumlara getireceği faydaları daha fazla gündeme getirerek bu konudaki farkındalığı arttırma fırsatı sunabileceğini düşünmektedir.(5) Bununla birlikte ICOMOS, kültürel mirasın tanıtılması ve korunmasına yönelik fikirlerin yayılması için önemli bir paylaşım günü olarak gördüğü 18 Nisan’da üyelerin ve diğer katılımcıların etkileşimini ve etkinliklerin görünürlüğünü arttırmak için sosyal medya kanallarının #18April, #ICOMOS, #rurallandscapes, #IcomosIDMS2019 etiketleri ile ilişkilendirilerek kullanımını önermektedir.

Tüm dünyada gerçekleştirilen aktivitelerin bir uzantısı olarak ICOMOS Türkiye Ulusal Komitesi öncülüğünde Çanakkale, Mersin, Eskişehir, Diyarbakır, İzmir ve Ankara gibi ülkemizin farklı kentlerinde de bir dizi etkinlik gerçekleştirilmiştir. Bu etkinliklerden ilki Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığı (ÇATAB)’ın ev sahipliğinde 18-20 Nisan tarihlerinde “2019 Yılı 18 Nisan Anıtlar ve Sitler Günü Etkinlikleri: Kırsal Peyzaj Alanları” adıyla gerçekleştirilmiştir. (Resim 2) Açılış konuşmalarını ICOMOS Türkiye Yönetim Kurulu Üyesi Gülsün Tanyeli ve Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanı İsmail

Kaşdemir’in yaptığı ilk gün sunuşlarında ICOMOS Türkiye Ulusal Komitesi Başkanı İclal Dinçer 18 Nisan Uluslararası Anıtlar ve Sitler Günü’nün önemi, ICOMOS’un etkinlikleri ve 2019 yılının teması olan kırsal peyzajlar üzerine konuşmasını gerçekleştirirken; Muhammed Parlak, ÇATAB alan yönetimi ve süreci; İTÜ Restorasyon Lisansüstü Programı Proje Ekibi, Gelibolu köylerine ilişkin güncel tespitler; A. Ceren Güler, kültürel peyzaj alanları içinde geleneksel kırsal yerleşimler; Koray Güler ise tarihi kırsal yerleşimlerin insansızlaşması ve yeniden kullanım olasılıkları üzerinde durmuşlardır. Etkinliğin ikinci ve üçüncü günlerinde ise Troya Ören Yeri ve Müzesi, Gelibolu köyleri, Conkbayırı, Anzak koyu, Şehitlikler ve Şehitler Abidesi ile Seddülbahir ve Kilitbahir kaleleri gibi miras alanlarına ziyaretler gerçekleştirilmiştir. (Resim 2)

İkinci etkinlik Mersin Üniversitesi Mimarlık Fakültesi’nin ev sahipliğinde düzenlenen “Kırsal Yaşam ve Kırsal Peyzaj” isimli sergidir. 6 Mayıs 2019’da açılışı yapılan sergi kapsamında 18 Nisan 2019’da TRT Çukurova Radyosu’nda bir program ve 22 Nisan 2019’da teknik gezi gerçekleştirilmiştir. (Resim 3)

Eskişehir Teknik Üniversitesi Mimarlık ve Tasarım Fakültesi ev sahipliğinde 26-27 Nisan 2019’da gerçekleştirilen üçüncü etkinlik ise Kırsal Mimari Miras Sempozyumu’dur. Sempozyumda ICOMOS Türkiye Ulusal Komitesi 2. Başkanı Zeynep Ahunbay, ICOMOS’un kırsal peyzajın korunması ile ilgili ilkeleri; Zeynep Eres, Türkiye’nin kırsal mimarlık mirasını koruma ve sürdürme olasılıkları; Ayten Erdem, Boyabat Köyleri’nde kırsal mimari ve koruma sorunları; Koray Güler, Türkiye’de kırsal yerleşimlerin insansızlaşması ve yeniden kullanım/ koruma olasılıkları; Burçe İvedi, Birecik ve Suruç özelinde kırsal mimari belgeleme çalışması; Zeynep Uzun, Orta Karadeniz bölümünde kırsal mimarinin koruma sorunları; Tuğçe Vatansever ve Aynur Çiftçi, Mesudiye Köyü’ndeki geleneksel yapıların mimari özellikleri; Betül Ekimci, Eskişehir- Seyitgazi, İdrisyayla Köyü’nde somut olmayan kültürel miras projesi; Ayşen Çelen Öztürk ve Açalya Alpan, Tarihî Frigya Vadisi’ni canlandırmaya yönelik fırsatlar ve İncilay Cangöz ve Tekin Koçkar, Türkiye’de Karaçay-Balkar kültürünü yaşatmak isimli sunuşlarını gerçekleştirmişlerdir. Sunuşların ardından 6 Nisan 2019’da Eskişehir Teknik Üniversitesi öğrencilerinin katıldığı bir teknik gezi sonrası çektikleri fotoğraflardan bir seçkinin sunulduğu “Gençlerin Gözünden Kırsal Mimari Miras” sergisinin açılışı gerçekleştirilmiştir. Etkinliğin ikinci gününde ise Seyit Battal Gazi Külliyesi, Dağlık Frigya Bölgesi, Yazılıkaya Köyü ve Sivrihisar tarihî kent merkezi gibi miras alanları ziyaret edilmiştir. (Resim 4)

4 Mayıs 2019’da Dicle Üniversitesi’nden Neslihan Dalkılıç ve Aytaç Coşkun’un Diyarbakır’da düzenledikleri “Kırsal Bölgelerdeki Arkeolojik Peyzaj Alanları: Zerzevan Kalesi ve Çevresi” isimli etkinlikte ise Can Binan, H. Yüksel Dinçer ve Mustafa H. Sayar konuşmacı olarak katılmışlardır. 16 Mayıs 2019’da İzmir’de yapılan bir diğer etkinlikte ise Eti Akyüz Levi ve Mustafa Nail Uygur’un sunuşu ve slayt gösterimi gerçekleştirilmiştir. (Resim 5)

2019 yılı Anıtlar ve Sitler Günü; 31 Mayıs - 1 Haziran 2019’da ise Ankara’da Orta Doğu Teknik Üniversitesi ev sahipliğinde bir uluslararası sempozyumla kutlanmıştır. Açılış konuşmalarını Güven A. Sargın, Cânâ Bilsel ve ICOMOS Türkiye Yönetim Kurulu Üyesi Neriman Şahin Güçhan, tematik çerçeve sunuşunu ise Güliz Bilgin Altınöz’ün yaptığı “Kırsal Miras: Anlamadan Korumaya” isimli sempozyumda Mauro Volpiano, Emine Çiğdem Asrav, Anna Mignosa, Rand Eppich, Koray Güler, Ceren Güler ve Yegan Kahya, Ebru Torun, Jeroen Poblome ve Sebastian Rey, Doğu Kaptan, Betül Kurtuluş, Dilşad Ergin, Mustafa Bektaş, Ceyhan Temürcü’nün sunuşları yanı sıra ODTÜ Kültürel Mirası Koruma Lisansüstü Programı’nda gerçekleştirilen/miş proje ve lisansüstü tezlere ilişkin sunuşlar gerçekleştirilmiştir. Etkinliğin ikinci gününde Ankara’nın kırsal bölgelerine bir teknik gezi düzenlenmiştir. (Resim 6)

ICOMOS’un 2019 yılı Anıtlar ve Sitler Günü’nü kırsal peyzajlara atfetmesiyle bir yanda insansızlaşma, terk ve bakımsızlık diğer yanda aşırı kentleşme, kentlerin kırsal alanlara doğru genişlemesi sorunları ile karşı karşıya kalan “tarihî kırsal peyzajlar”ın korunması konusu dünyanın birçok ülkesinde olduğu gibi ülkemizde de çeşitli etkinliklerle tartışılmış ve yeniden gündeme gelmiştir. Kırsal peyzajların korunması için uygulanacak politikaların başarıya ulaşabilmesi kuşkusuz ulusal kırsal kalkınma, çevre, orman, tarım, su, kentleşme, turizm, eğitim, enerji, ekonomi, planlama, yönetim ile ilişkili politikalar ile uyum halinde gerçekleştirilebilir. 2019 Anıtlar ve Sitler Günü’nün yeniden gündeme getirdiği kırsal peyzajların korunması konusunda önümüzdeki yıllarda ülkemizde ve tüm dünyada olumlu girişimlerin ve uygulamaların sayısının artması temennisi ile…

NOTLAR

1. ICOMOS’un 1999 yılında Meksika’daki 12. Genel Kurulu’nda kabul edilen Heritage@Risk programının amacı tehdit altındaki dünya mirası alanlarını ve anıtlarını belirlemek ve kültür mirasının karşı karşıya kaldığı tehditlere çözüm için geliştirilen önerileri izleyerek raporlamaktır. ICOMOS Ulusal Komiteleri, Uluslararası Bilimsel Komiteler ve ICOMOS uzmanlarının bu program kapsamında hazırladığı raporlar periyodik olarak yayımlanmaktadır. Mimarlık dergisi Yayın Komitesi de derginin 2019 yılı Ocak-Şubat sayısında yaptığı açık çağrıyla ICOMOS’un küresel ölçekte dünya mirası alanları için düzenli aralıklarla gerçekleştirdiği Heritage@Risk programına katkıda bulunmak hedefiyle derginin gelecek sayılarında “Tehdit Altındaki Kültür Mirası” başlığı altında bir bölüm ayırmaya karar vermiştir. Mimarlık dergisinin bu girişiminin dünya mirası alanlarının dışında kalan miras alanlarını da kapsayarak ülkemiz kültür varlıklarının yakın gelecekte karşılaşılabileceği koruma sorunlarını önceden belirlemek ve acil önlem alma mekanizmalarını geliştirebilmek için bir kamuoyu oluşturması beklenmektedir.

2. “Celebrate the 18th of April, International Day for Monuments and Sites 2001”, https://www.icomos.org/18thapril/18april2001.htm [Erişim: 08.06.2019]

3. ICOMOS-IFLA Principles Concerning Rural Landscapes as Heritage, 2017.

4. İnsanoğlunun tarihsel süreç içerisinde doğa ile kurduğu etkileşimin biçimlendirdiği kırsal mirasın korunmasının ilk olarak gündeme geldiği 18. yüzyıldan günümüze; insanlık tarihi açısından taşıdığı önemi belirten, kapsamını ve değerlerini ortaya koyan, korunması konusunda ne tür sorunlarla karşılaşıldığını ve bu sorunların nasıl çözüme kavuşturulabileceğine dair birçok kavramsal ve ilkesel metin ortaya konulmuştur. (Şekil 1) ICOMOS-IFLA’nın 2017 yılında kabul ettiği “Miras Olarak Kırsal Peyzajlara İlişkin İlkeler” metni bu ilkesel metinlerin kronolojik gelişiminde son aşamayı temsil etmektedir.

5. “18 April - 2019 Theme: Rural Landscapes”, https://www.icomos.org/en/focus/18-april-international-day-for-monuments-and-sites [Erişim: 08.06.2019]