2013 yılında Birleşik Arap Emirlikleri’nden (BAE) en bilineni Dubai, İzmir’in de aday olarak bulunduğu şehirler arasından EXPO 2020 organizasyonuna evsahipliği yapmak üzere seçildi.[1] Ancak “zihinleri bağlamak, geleceği yaratmak” ana temalı organizasyon tüm dünyayı etkisi altına alan seyahat kısıtlamaları nedeniyle 2021 yılına ertelendi.[2] 1 Ekim 2021 tarihinde açılışı yapılan ve 31 Mart 2022’ye kadar açık olacak olan EXPO, BAE’nin şu ana kadar düzenlediği en kapsamlı uluslararası etkinliklerden birisi.

EXPO / Dünya Fuarı yaklaşık 170 yıldır tüm dünyadan çok sayıda ülkenin değişik teknolojik ve mimari gelişmelerinin sergilendiği, yenilikçi atılımlarla çeşitli deneysel sunumlara evsahipliği yapan ve paralel kültürel faaliyetlerle oldukça fazla sayıda ziyaretçi çekebilen, tema ve ülke odaklı pavyonlardan oluşan sergilerin yer aldığı bir etkinlik zinciri.[3] EXPO 2020 Dubai 192 ülkeyle şu ana kadar düzenlenen dünya fuarları arasında en fazla ülke katılımına sahip organizasyon olarak yerini aldı.[4] “Hareketlilik”, “sürdürülebilirlik” ve “fırsat” temalarıyla şekillenen etkinlik çevrimiçi ayağı[5] ile ülke pavyonlarının yanı sıra sponsor işletmelerin, ortak kuruluşların ve diğer tematik pavyonların sergileriyle de ziyaretçilerine değişik mekânsal tecrübeler yaşatıyor.

Fuar için Dubai şehir merkezine yaklaşık 54 kilometre uzaklıktaki yeni Al Maktoum Uluslararası Havaalanı yakınlarında boş bir alan seçildi. Dubai ile başkent Abu Dhabi arasında yer alan fuar alanına doğru, 2021 yılında hizmete sokulan kırmızı hat üzerinde 6 yeni metro istasyonu inşa edildi. İlk etapta alternatif EXPO alanı olarak düşünülen, halihazırda metro bağlantısı da olan Dünya Ticaret Merkezi yakınlarındaki alan yerine seçilen bu yerleşke, maliyetleri artırsa da şehrin 2020 imar planlarına uygun şekilde güney yönüne doğru genişlemesini hızlandırmış oldu.[6]

EXPO imar planı HOK mimari tasarım ofisi tarafından[7] 438 hektar alan üzerine planlandı.[8] Merkezinde Adrian Smith + Gordon Gill imzalı[9] ve 130 metre çapındaki Al Wasl (“bağlantı”) kubbesinin (Resim 1) yer aldığı planda üç tematik pavyon, kubbeden çıkan üç aksın sonuna yerleştirildi. Alan, tematik pavyonlarla kubbe arasında geçici ülke pavyonlarının ve değişik etkinlik alanlarının yer aldığı bir yerleşke olarak tasarlandı. Bölgenin iklimi de göz önüne alınarak güneşten korunma amacıyla giriş kapılarından başlayan ve bu aksların üzerinden tüm alanı kapsayan üst örtüler yerleştirildi. (Resim 2)

Bundan önceki dünya fuarı tecrübem İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü’nde mimarlık öğrencisi olduğum yıllarda EXPO 2000 Hannover’a üniversite olarak yaptığımız Almanya gezisi ile sınırlı. Yıllar sonra kendi öğrencilerimi EXPO’ya getirdiğimde Hannover’daki Hollanda, Japonya pavyonları ve İlhan Koman’ın Akdeniz heykelinin sergilendiği Türkiye pavyonu gibi birçok sergi ve etkinlik alanını hatırladım. O gezide Berlin-Hannover arasında kullandığımız hızlı trenin de etkisiyle EXPO 2020 fuar alanına ilk ziyaretimi şehir merkezinden yaklaşık 45 dakika süren bir tren yolculuğuyla yapmaya karar verdim. Alana gitmek için bu coğrafyada pek de alışık olmadığımız büyüklükteki metro istasyonundan giriş yapmak, otoparktan otobüslerle gelinen araba yolculuğuna kıyasla daha etkileyici bir deneyim sunuyor. Tren istasyonundan gelinen ana giriş kapısından ve otopark kapılarından, ödüllü İngiliz mimar Asif Khan tarafından tasarlanmış giriş kapılarını geçerek fuar alanına giriş yapılıyor. (Resim 3) Devasa ölçeğine rağmen strüktürün oluşturduğu geometrik tasarım etkileyici bir giriş deneyimi sunuyor.

Pavyonlarda projektör ve ekran kullanımı değişik boyut ve şekillerde, sıkça karşımıza çıkıyor. Zaten alanın hemen hemen tümüne yayılmış teknoloji vurgusu yolunuza çıkan robotlarla ya da yemek siparişi verebilmenizi sağlayan otonom araçlarla her yerde kendisini hissettiriyor. (Resim 4) Fuar alanının merkezinde yer alan Al Wasl meydanı ve kubbesi, kubbenin altından tüm iç yüzeyine yansıtılan projeksiyon gösterileriyle, özellikle hava kararınca oldukça etkileyici hale gelen görsel ve müzik şovlarıyla, ziyaretçilerin ilgisini en çok çeken konumda. Kubbe ve altında yer alan yarı açık meydan fuarın açılış gösterisinin yanı sıra konserlere, dans gösterilerine ve bir üniversitenin mezuniyet törenine dahi evsahipliği yapmış. Fuar bittikten sonra da kullanılacak yapılardan birisi olan kubbe ve meydan yapısı ileride benzer aktivitelere mekân olmaya devam edeceğe benziyor.

Bu meydanın en görünür cephelerinden birisinde Santiago Calatrava tarafından tasarlanan BAE pavyonu yer alıyor. (Resim 5) En uzun bekleme sürelerinden birini göze alarak ulaşılan yapının bahçesi, ziyaretçilere ikinci bekleme süresince dış mekân sergi alanları ile yöreye has, değişik bitki ve ağaç türleri hakkında bilgiler sunuyor. Fuar alanında çöl iklimine dair bir şeyler deneyimlenebilen nadir yerlerden birisi olan bu bahçeden sonra yapının etrafını dolaşan bir rampa sayesinde bodrum katta bulunan sergi alanlarına ulaşılıyor. Sonrasında ülkenin yıllar içerisindeki değişimini ve gelişimini anlatan bir video gösterisi ile sergi deneyimi son buluyor. Ancak çıkarken geçilen ve ülkenin resmî kuşu şahin kanatlarının ilham verdiği strüktür altında yer alan ana mekân, Calatrava tasarımlarına has beyaz yüzeyiyle ve film gösteriminin yapıldığı küre mekânıyla oldukça ilgi çekici. Yapı, hareketli çatı strüktürün altında yer alan foto-voltaik paneller sayesinde fuarın sürdürülebilirlik temasına da atıfta bulunuyor.

Fuarın en çok ziyaretçi çeken pavyonları, ölçekleri itibariyle daha uzun ve kapsamlı mekânsal deneyimler sunan tematik pavyonlar. (Resim 6) Bunların arasında Grimshaw mimarlık ofisi tarafından tasarlanan “sürdürebilirlik pavyonu” aynı zamanda EXPO 2020’nin ziyarete açılan ilk pavyonu.[10] Yapı, devasa güneş panelleri, rampalardaki sergi mekânları ve strüktürüyle ilgi çekse de iç mekânı daha çok küçük ziyaretçilere hitap eden bir bilim müzesinden öteye geçemeyen bir mekânsal kurguya sahip. “Hareketlilik pavyonu” ise ziyaretçilerine dijital ekranların ve teknoloji kullanımının egemen olduğu bir sergi alanı sunuyor. Foster & Partners tarafından tasarlanan yapı özellikle BAE’nin uzay alanındaki çalışmalarının vurgulandığı sergi alanlarıyla ziyaretçilerine görsel yoğunluklu bir etkileşim imkanı yaratıyor.[11] Buradaki hiper-gerçekçi, devasa, tarihî Arap gezgin heykelleri yine mekânsal kurgudan bağımsız bir şekilde teknolojinin imkanlarıyla oluşturulan sergi elemanlarından. Bir diğer tematik pavyon, “fırsat pavyonu”, AGI mimarlık ofisi tarafından tasarlanmış.[12] Yapının dış mekân deneyimleri ve etkileyici strüktürel çözümlerinin yanında değişik kotlardaki etkinlik alanları iklimin elverdiği ölçüde kullanılabiliyor. İç mekânlardaki sergi deneyimi ise tematik pavyonlar içindeki en sönük sergi deneyimine sahip.

Ülke pavyonları arasında (Resim 7) oldukça ilgi çekenler İsviçre, Japonya, Singapur, Almanya, İsveç, Suudi Arabistan, İtalya, Rusya ve İngiltere olarak sayılabilir. Bunların içinden de Alp Dağlarının iklim şartlarının oluşturulmaya çalışıldığı İsviçre, bir yağmur ormanını andıran peyzaj kullanımıyla Singapur ve ahşap strüktürleriyle İsveç ayrı bir yere konulabilir. Bunun yanında mimari kurgularıyla oldukça dikkat çeken ama iç mekân deneyimleriyle bekleneni veremeyen İngiltere pavyonu, uzun bekleme sürelerinden sonra yaşanan kısa sergi deneyimleriyle akılda kalıcı etkileşimler sağlayamıyor.

Oldukça zor bulabildiğim, ziyaret ettiğim sırada haritalarda bile yer almayan Türkiye pavyonu EXPO’nun sürdürülebilirlik alanında yer alıyor. (Resim 8) Fuarın bitişinden sonra “District 2020” adıyla şekillenecek kalıcı yapılardan birisinin içinde yer alan Türkiye pavyonu ayrıca bir geçici pavyon olarak tasarlanmamış. Organizasyonun ilk açıklanan tarihleri sırasında iki ülke arasındaki siyasi sorunlar sebebiyle Türkiye’nin katılımcı ülkeler arasında olması planlanmamıştı.[13] Sonrasında düzelen siyasi ilişkiler gözetilerek yeni tarihlere kadar “Medeniyetlerin Sıfır Noktasından Geleceği Yaratmak” mottosunu taşıyan bir sergi mekânı ile katılım gerçekleştirildi.[14] Selçuklu yıldız motifi gibi süslemelerin kullanıldığı ve geçtiğimiz yıllarda olduğu gibi yine “Dream Design Factory” tarafından tasarlanan yapı, stant temasına paralel olarak sergi ünitelerinin yer aldığı 348 m2’lik bir alana yerleşiyor. Yıllar önce EXPO 2000’de yaşadığım mekânsal tecrübenin yanında oldukça iddiasız bir etkileşim sunan sergi alanı, daha çok ticari bir kurguda düzenlenmiş. Sürdürülebilirlik temasıyla da bir mekân kurgusu yaratmaya çalışmayan sergiye, Türkiye'nin bölge halklarında bir süredir uyandırdığı ilgi ve meraka nazaran oldukça sönük bir katılım görülüyor.

EXPO 2020, Dubai’nin evsahipliği yapacağını açıklandığından bu yana bölge mimarlık ofislerinde ve tasarım dünyasında oldukça büyük bir heyecan yaratmıştı. Bu güne kadar özellikle tematik başlıkların vurgulandığı pek çok konferans, atölye çalışması ve değişik organizasyon yapıldı. Her ne kadar EXPO 2020 Dubai, iklim koşulları düşünüldüğünde, tasarımcılara farklı konseptte değişik tasarım çözümleri üretme olanakları sunsa da çok az sergi yapısı bu fikir etrafında şekillenen tasarım örnekleri sunuyordu. Bu yapıların, organizasyon temalarının ışığında yeniden işlevlendirilmeleri ve amaçlarına uygun yeniden kullanımları, organizasyon sonrasında oluşacak potansiyellerden bir tanesi. Umarım oluşturulan kalıcı sergi yapıları ileride organizasyonun temaları düşünülerek yeniden kullanım şansı bulur.

* Tüm fotoğraflar yazara aittir.

NOTLAR

[1] “The UAE has been elected As the Host Country of the World Expo 2020”, 2013, https://www.bie-paris.org/site/en/news-announcements/expo-dubai-2020-2/the-uae-has-been-elected-as-the-host-country-of-the-world-expo-2020 [Erişim: 08.02.2022].

[2] “BIE Executive Committee proposes postponement of Expo 2020 Dubai, Member States to vote on change of dates”, 2020, https://www.bie-paris.org/site/en/news-announcements/expo-dubai-2020-2/bie-executive-committee-proposes-postponement-of-expo-2020-dubai-member-states-to-vote-on-change-of-dates [Erişim: 08.02.2022].

[3] Hughes, Mark, 2012, “Making an Impact: The Power of World Expo”, Vision, sayı:5, ss.70-77, https://www.bie-paris.org/site/en/publications/articles/item/192-making-an-impact-the-power-of-world-expo [Erişim: 08.02.2022].

[4] “Participants at EXPO 2020”, https://www.expo2020dubai.com/en/understanding-expo/participants [Erişim: 08.02.2022].

[5] “Expo Map”, https://virtualexpodubai.com [Erişim: 08.02.2022].

[6] Alawaddi, Khaled, 2017, “Rethinking Dubai’s Urbanism: Generating Sustainable Form-Based Urban Design Strategies for an Integrated Neighbourhood”, Cities: The International Journal of Urban Policy and Planning, cilt:60, ss.353-366.

[7] “Dubai Expo 2020 Master Plan”, https://www.hok.com/projects/view/dubai-expo-2020-master-plan/ [Erişim: 08.02.2022].

[8] Günay, Serkan, 2016, “Dubai Towards EXPO 2020”, Compasses, s.43.

[9] Al Wasl Plaza”, http://smithgill.com/work/al_wasl_plaza [Erişim: 08.02.2022].

[10] “Terra - The Sustainability Pavillion EXPO 2020 Dubai”, https://grimshaw.global/projects/dubai-expo-2020-sustainability-pavilion [Erişim: 08.02.2022].

[11] “Alif, The Mobility Pavillion, Expo 2020 Dubai”, https://www.fosterandpartners.com/projects/alif-the-mobility-pavilion-expo-2020-dubai/ [Erişim: 08.02.2022].

[12] “Mission Possible Opportunity Pavillion”, https://www.agi-architects.com/en/work/expo2020dubai-opportunity-pavilion/ [Erişim: 08.02.2022].

[13] Eyüboğlu, Ali, 2021, “Dubai EXPO 2020’ye Türkiye nasıl katıldı?”, https://www.milliyet.com.tr/yazarlar/ali-eyuboglu/dubai-expo-2020ye-turkiye-nasil-katildi-6650578 [Erişim: 08.02.2022].

[14] “Türkiye Teması - Turkey Expo 2021”, https://turkeyexpo2020.com [Erişim: 08.02.2022].