Samsun’da modern üretim ilişkileriyle kurulan “kentsellik” birçok Anadolu kentine göre erken bir tarihte ortaya çıkar. Bu durum dört temel nedene bağlı olarak açıklanabilir. Bu nedenlerden ilki, 18. yüzyıldan itibaren Karadeniz’in uluslararası ticarete açılması ve Osmanlı Devleti’nin yapmış olduğu ticari anlaşmalar aracılığıyla dünya piyasalarına eklemlenme deneyimidir. Kentin yüksek tarımsal üretim potansiyeli ve liman kenti olarak konumunun dış piyasalara eklemlenmede ortaya koyduğu elverişlilik de ikinci nedendir. Kent, Avrupa’da sanayileşmenin çok yoğun bir biçimde yaşandığı bu dönemde, Avrupalı sermayedarların hammadde arayışı ve mamul ürün satışı için önemli bir potansiyele sahiptir. Üçüncü neden, 19. yüzyılda Osmanlı yenileşme politikaları çerçevesinde yapılan idari düzenlemeler ve örgütlenmelerin kapitalist üretim biçiminin talep ettiği kentsellik ve mekânsallıkla örtüşüyor olmasıdır. Bu bağlamda, kentte o güne kadar mevcut olmayan yapı tipleri inşa edilmeye başlar. Bunların arasında Hükümet Konağı, Belediye Binası ve modern okullar sayılabilir. Kentin büyük oranda tahrip olduğu 1869 yangını ise dördüncü nedendir. Yangın sonrasında gerçekleştirilen ilk modern planlama faaliyeti, 1840’lardan itibaren bir ticaret kentine dönüşmeye başlayan yeni Samsun’un ortaya çıkış zeminini oluşturur. Bu dört neden, birbiriyle sıkı sıkıya ilişkilidir.

19. yüzyılın son çeyreğinden itibaren Samsun, modern kapitalist düzenin ihtiyaç duyduğu kentsel ve mekânsal inşalarla bir ticaret kenti görünümüne sahip olur. Kentte tütün sanayisinin kuruluşu da bu dönemlerde gerçekleşir. Kent merkezi içindeki konumu, kentsel ölçeği, yapım sistemi, üslubu, ortaya koyduğu modern işlevsel organizasyon gibi kentsel ve mimari özelliklerinin yanı sıra ticaret hacmi, çalışma veya beraberindeki yeni toplumsallık biçimleriyle ön plana çıkan en önemli inşa faaliyeti, 1887’de Fransız sermayesiyle kurulan Sigara Fabrikası’dır. Sigara Fabrikası günümüzde kentin tütün ticaretiyle ilişkili geçmişinin en görünür sembolüyse de bu deneyimin tamamını açıklamak için tek başına yeterli değildir. Sigara Fabrikası’nın inşasından yaklaşık on beş yıl önce kentte tütüne bağlı gerçekleştirilen ilk büyük ölçekli inşa faaliyeti olan Duhan Çarşısı kurulmuştur. Bunun yanı sıra iskeleler, demiryolu planlamaları, yeni kentsel düzenlemeler, mevzii plan; hükümet konağı, banka, belediye, konsolosluk binaları; modern okullar, çarşı ve otel gibi yeni inşa faaliyetleri; telefon ve sigorta şirketleri gibi yeni organizasyon biçimleriyle modern ticaret kenti deneyimi pekiştirilmiştir.

Çalışmada 1869-1919 yılları arasında (büyük yangından sonraki elli yıl içinde) Samsun kentinde yaşanan modernleşme deneyimi; kent merkezindeki Duhan Çarşısı, Reji binaları ve Tütün İskelesi üzerinden ele alınacaktır. Bu şekilde şehirde ağırlıklı olarak tütün üretimine bağlı olarak artan sermaye ilişkilerinin, bir liman kenti olarak Samsun’da modern kent mekânının kuruluşu üzerindeki etkilerinin açıklığa kavuşturulması hedeflenmektedir.

19. YÜZYILDA SAMSUN TİCARETİNİN KENTSEL ALANDAKİ YANSIMALARI

Samsun, Karadeniz’e kıyısı olan kentler arasında üretim ve ticaret ilişkilerinin değişimine bağlı olarak 1840’lı yıllardan itibaren görünürlük kazanmıştır.[1]19. yüzyıl sonunda Fransa başta olmak üzere İngiltere, Avusturya Macaristan, Rusya, İtalya, İran, Belçika ve Amerika, kentte kurulan konsolosluklar ya da vekiller aracılığıyla temsil edilmekte [2] ve buna bağlı olarak Levanten nüfusu ortaya çıkmaktadır.[3] Artan ticari faaliyetlere bağlı olarak Trabzon, Ege ve İç Anadolu’dan gelen Rumlar ve Ermeniler Samsun’a yerleşmekte,[4] dolayısıyla kentte gayrimüslim nüfusu da artmaktadır.[5] Diğer taraftan, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kent, artan ticari faaliyetleri destekleyecek yeni inşa faaliyetlerine sahne olur.

1869-1919 tarihleri arasında kentteki inşa faaliyetleri Trabzon vilayeti tarafından yönlendirilmektedir.[6] Bu dönemde belediyeler bağımsız bir yerel yönetim birimi değil, ataması valilik tarafından yapılan belediye başkanının idaresinde, altyapı hizmetleri sunan ve yeni kent merkezleri oluşturan bir örgüttür.[7] Ancak kentin bir ticaret kentine dönüşümünde ihtiyaç duyulan altyapı faaliyetlerinin gerçekleştirilmesinde eski ve yeni kamu kurumlarından ziyade özel teşebbüsün etkinliği dikkat çeker. 1840’lardan itibaren Fransızlar tarafından inşa edilen Tütün İskelesi ve Reji İdaresi’nin de etkisiyle kamusal alanda yabancı sermayenin, bilhassa Fransız sermayesinin görünürlüğü artar. Bu etki, Fransız üslubunda inşa edilen Hükümet Konağı, Osmanlı Bankası, Mantıka Palas Oteli, belediye, askerî hastane gibi yapılar aracılığıyla yaygın bir temsile kavuşur.[8]

Konsolosluklar, ticaret hayatına işlerlik kazandırılmasında ve yaşanan pürüzlerin giderilmesinde merkezî hükümet ve yabancı şirketler arasında aracılık faaliyetlerini yürütür.[9] Artan ticaret hacmine bağlı olarak kentte Osmanlı Bankası, Atina Bankası ve Selanik Bankası gibi yabancı sermayeli bankaların kuruluşunda; yabancı sigorta şirketlerinin, Fransız Ticaret Odası gibi finansal aracıların ortaya çıkışında; demiryolu, Reji İdaresi, Tütün İskelesi, gazhane gibi büyük ölçekli inşaların gerçekleştirilmesinde kilit bir öneme sahiptirler. Nitekim kentteki yoğun ticaret etkinliği ve yabancıların varlığı, Osmanlı’nın modernleşme deneyimine bağlı örgütlenmelerle birlikte kentsel mekânda büyük bir dönüşümü tetiklemiştir.

19. yüzyıl sonunda kentte Samsun Ticaret Odası, Samsun Ticaret Mahkemesi, Fransız Ticaret Odası gibi ticari örgütlerin; Cercle de Samsoun, İttihad ve Terakki, Hürriyet ve İtilaf gibi yeni cemiyetlerin; sigorta şirketleri ve temsilcilikleri, gemicilik ve nakliye kumpanyaları, nakliyeciler ve ticari temsilcilikler gibi yeni girişimlerin; hekimlik, eczacılık, ecza tacirliği, dişçilik, ebelik, avukatlık, mimarlık gibi yeni uzmanlaşma alanlarının; bunlara bağlı matbaa, otel, ticari istihbarat kuruluşu gibi yeni kamusal hizmet ve ihtiyaçların ortaya çıktığı görülür.[10] 1869 yangını ise kentte değişen ve artan ihtiyaçları karşılayacak kentsel düzenlemelerin gerçekleştirilmesinde bir dönüm noktası olur. Bu bağlamda yangından sonra gerçekleştirilen en önemli faaliyet, bir kent planının hazırlanmasıdır.[11]

Yangından sonra 1905 haritasına gelinceye kadar kentin geçirdiği planlama süreci, Trabzon Vilayet Salnameleri ve Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki (BOA) yazılı kayıtlardan takip edilebilmektedir. Salnamelere göre Trabzon valisi Esat Muhlis Paşa vilayet mühendislerine, cadde ve sokakların birbirini dik kestiği yeni bir Samsun planı yaptırmıştır.[12] 1870’te Briyon ve Hırsan Efendi’nin çalışmalarıyla mevcut yollara yenileri eklenmiş, yollar oldukça geniş ve dik açılı bir biçimde yeniden düzenlenmiş; mülk sahiplerinin, arazilerinin %10’luk kısmını yol ve meydanların yapımı için kamuya terk etmesi sağlanarak yeni yollara uygun bir parsel düzeni oluşturulmuş; daha önce şehrin geniş açık alanlarında ve dört yol ağızlarında kurulan pazarlar için kentte Hınta Pazarı, Saman Pazarı, Meyve Pazarı, Kereste Pazarı ve Duhan Meydanı adıyla beş meydan oluşturulmuştur.[13] Bu şekilde kentin, çok erken bir tarih olan 1870’te ilk defa bir plan anlayışı içinde düzenlendiği görülür.

1870 yılında gerçekleştirilen bu düzenleme Samsun’un 1905 tarihli Coudadji haritasından takip edilebilmektedir. 1905 haritası, yangın öncesinde hazırlanan 1850 haritasından sonra, Samsun’un Cumhuriyet öncesinden kalan ikinci haritasıdır. Bu haritalar aynı bölgenin yangından önce ve sonrasına ait yerleşim düzenini ortaya koymaları bakımından önemlidir. Yangından önce mevcut olan 1850 tarihli harita “rasyonel olmayan” yol güzergahlarıyla eski tür bir yerleşim biçimine referans verir. (Resim 1) 1905 Y. Courdadji haritası[14] ise geometrik ve standart genişlikteki yollarla bir ızgara ağı oluşturan yeni bir yerleşim biçimi ortaya koyar. (Resim 2) İki haritanın karşılaştırılması, kent morfolojisindeki değişimi ortaya koymasına ek olarak, Hükümet Konağı, Reji İdaresi ve Duhan Çarşısı gibi belli başlı yapıların inşasıyla mevcut kentin güneyinde ikinci bir merkezin daha oluşmuş olduğunu ifade eder.

1869-1919 TARİHLERİNDE SAMSUN TİCARETİNİN LOKOMOTİFLERİ

Samsun, yüksek kalite tütün üretimi ile 19. yüzyıl sonunda Trabzon vilayetinde tütün ticaretinin merkezi haline gelmiştir. 1904 tarihine gelinceye kadar ihraç edilen ürünler içinde tütünün değeri hızla artmıştır. 1904’te tütün en önemli ihraç kalemi olarak kentteki tüm ihracatın yüzde 63’ünü oluşturmaktadır.[15] Tütün üretimine bağlı olarak Samsun limanının işlerliği, uzun bir dönem Karadeniz ticaretine damgasını vuran Trabzon limanına göre fazladır. Bu tarihinde Samsun’un ihracat hacmi, Trabzon limanındakinin yaklaşık iki katıdır.[16]

Tütünün ticari değerinin fazla olması kentte tütüne bağlı inşaları da beraberinde getirir. Bu dönemde tütün depolama, işlenme, satış ve nakliyesi için gerekli mekânsal inşalar ve tütüne bağlı etkinliklere işlerlik kazandıracak altyapı çalışmalarının gerçekleştirildiği görülür. Duhan Çarşısı, Reji İdaresi ve Tütün İskelesi, kente mekânsal ve sosyal açıdan damgasını vuran inşa faaliyetleri arasındadır. (Resim 3, 4)

DUHAN ÇARŞISI

Duhan Çarşısı, bu dönemde kentte tütüne bağlı gerçekleştirilen ilk büyük ölçekli inşa faaliyetidir. Reji, tütün depoları ve fabrikaları inşa edilinceye kadar yaklaşık on beş yıl boyunca tütün ticaretinin en önemli merkezi olmuştur. Çarşının yapımına 1869’da Samsunlu tüccarların isteği doğrultusunda karar verilmiştir.[17] Çarşı, etrafı duvarlarla çevrili kapalı birimler ve yollardan oluşan bir “arasta” biçiminde inşa edilmiştir. İçerisinde Rusumat Dairesi ile merkezde bir duhan pazarı,[18] mülkiyeti tüccarlara ait olan depoları ve kâgir mağazalarıyla, yaklaşık 12.000 m2’lik bir alana yerleşmektedir. Bunlardan Rüsumat Dairesi’nin inşa maliyeti devlet, dükkanlarınki ise tüccarlar tarafından karşılanmıştır.[19] Çarşının dört kapısı bulunmaktadır. Bu kapılar, çarşı etrafındaki 7 metre genişliğinde yollara açılır. Bu, Pervititch haritasına göre genellikle 3-4 katlı yapılardan oluşan, bazı yapıların kat adedinin 6’ya kadar çıktığı bir çarşıdır. (Resim 5)

Dığıloğlu, çarşının günlük işleyişinin duhan pazarı denilen çarşının ortasındaki meydanda tütünlerini satmaya çalışan çiftçiler ve bu meydanın etrafındaki dükkanlarında çeşitli tütün işlemlerini yapan / yaptıran tüccarlar, tütün vergilerini tahsil eden vergi memurları ile tütün satmak ya da almak isteyen tacirlerin faaliyetleriyle tanımlı olduğunu ifade eder.[20]

Çarşının konumuna ilişkin iki önemli görsel kaynak bulunmaktadır. Bunlardan biri 1905 tarihli kent haritası, diğeri ise 1930 tarihli Pervititch sigorta haritasıdır. Pervititch haritasına göre çarşı, doğusunda (kentin bu bölgesinde doğu, deniz yönüdür) Hükümet Caddesi, batısında Mecidiye Caddesi, kuzeyinde Keresteciler Çıkmazı (pazarı) ve güneyinde Kaptan Ağa Sokağı ile sınırlı alanda kurulmuştur. Bugün hâlâ kullanımda olan bu cadde ve sokak isimleri, çarşının konumunu belirlemek açısından önemlidir. Haritaya göre çarşının doğu yönünde Nemlizade Tiyatrosu ve Aslıoğlu Hanı yer alır. Pervititch haritasındaki çarşı, 1905 tarihli Coudadji planında kamusal yapılar (édifices publics) olarak kırmızıyla gösterilen bölgelerden biridir. Buna ek olarak, haritada “tütün merkezi” olarak da adlandırılmıştır. Cumhuriyet Meydanı’nın kuzeyinde yer aldığı belirlenen çarşıdaki yapılardan on tanesi günümüzde ayaktadır.[21] (Resim 6)

REJİ İDARESİ

1881’de kurulan Duyun-ı Umumiye İdaresi, Osmanlı Devleti’nde önemli bir ihracat kalemi olan tütün gelirlerini doğrudan yönetmek amacıyla 1884’te Reji şirketini kurmuştur.[23] Şirketin kurulmasıyla ülkede bandrol sisteminin uygulandığı tüm bölgelerde tütün ekimi, ticareti ve imali bu şirkete devredilmiş; bu şirketin izni olmadan ülkede tütün ekimi yasaklanmıştır.

Samsun’da Reji İdaresi’ne bağlı bir tütün fabrikasının kuruluşu 1887’lere dayanır.[24] Dığıloğlu, Samsun Tütün Fabrikası’nın 7000 liraya yaklaşan sermayesiyle İstanbul’daki fabrikadan sonra ikinci sırada olduğundan bahseder.[25] Fabrika kentte, tütün ticaretinin ekonomiye kattığı değer ölçüsünde bir yayılım gösterir. Bu, gerek bina ölçeği gerekse kentsel yerleşim biçimleri bakımından, eski kentten radikal biçimde farklılaşan bir morfoloji ortaya koyar. (Resim 7)

Reji İdaresi, Duhan Çarşısı’nın güney tarafında inşa edilmiştir. Fabrika, depolar ve idari binalardan oluşan bir komplekstir. Yaklaşık 9320 m2’lik bir alan üzerinde konumlanan altı bloktan oluşur. (Resim 8) A bloğu sigara üretim alanlarını barındırır ve 3 katlıdır. B bloğu sigara üretim, idari birimler ve güvenlikten oluşan 2 katlı bir binadır. C, D ve E blokları depo olarak kullanılmaktadır. C ve D blokları 4 katlı, E bloğu 5 katlıdır. F bloğu idari birimleri barındırır ve 3 katlıdır.[26] Fabrika binasının (A ve B blokları) doğusundaki yemekhane ve kreş binalarının daha sonra yıkılarak, boşalan bu alanın bir süre otopark olarak kullanıldığı; A-B blokları arasında ve C-D blokları arasında zemin kat üstünden geçişler bulunduğu ifade edilmektedir.[27]

Reji’nin faaliyetleri, fabrikanın düzgün bir biçimde çalışabilmesi için gerekli kentsel altyapının oluşturulması biçiminde devam eder. İskelenin inşası ve iskeleye giden yolun tadilatı, bu işler arasında önemlidir. Reji bu dönemde kentin dönüşümünde, kısıtlı bir bütçeye sahip olan belediye için önemli bir sermaye kaynağıdır.

Reji binaları, yaklaşık aynı dönemlerde inşa edilmiş olan Saathane’deki saat kulesiyle beraber, kentte gündelik yaşamın modern anlamda işleyişini düzenlemeye yarayan önemli fiziksel müdahalelerdir. Sadece çalışma kavramına yüklediği yeni anlamlarla değil, yaşama ve tüketim faaliyetleri açısından da kentte farklı ihtiyaç ve taleplerin ortaya çıkmasını sağlar. Ancak bunlar fabrikanın çıkarlarının önüne geçemeyecektir. Bu bağlamda Reji’nin yerel ekonomiye katkısı sınırlıdır. Diğer taraftan Reji’nin tekel olarak tütün ticaretinin tüm kontrolünü elinde tutuyor oluşu ve üretici üzerinde kurduğu baskının türlü mağduriyet ve krizlere neden olduğu ifade edilmektedir.[28]

TÜTÜN İSKELESİ

1890’a kadar şehirde sadece Büyük İskele veya Taş İskele de denilen gümrük iskelesi vardır.[29] 1918’li yıllara kadar kentte Yolcu İskelesi, Gaz İskelesi, Tütün İskelesi, Zahire İskelesi ve Dakik İskelesi olmak üzere beş iskele daha inşa edilmiştir.[30] (Resim 9, 10) Bunlardan dördü belediye adına Samsunlu tüccarlar tarafından, Tütün İskelesi ise Fransızlar tarafından inşa edilmiştir. Reji İdaresi, Samsun Tütün Fabrikası’nın sahille bağlantısını kurmak amacıyla 1891’de bir Demir İskele yaptırmak için izin istemiş, Trabzon vilayet yöneticileri de planını inceledikten sonra bunun yapılmasında bir sakınca görülmediğine dair Dahiliye Nezareti’ne bir yazı göndermiştir.[31] (Resim 11)

Dığıroğlu’na göre Reji, kendi yaptırdığı Demir İskele’yi iki yıl sonra yetersiz bulup randımanını arttırmak amacıyla Reji iskelesine giden demir hat döşeli yola bağlanacak yeni bir demir hattın daha yapımı için izin talep etmiştir. İskele planı üzerinde yapılan incelemeler neticesinde Reji’nin planda görülen kabristan duvarını sağlamlaştırmayı kabul etmesi, yol yapım ve kaldırım masrafları ile zamanla yıpranacak olan yolun tamir ve bakımı da Reji İdaresi’ne ait olmak şartıyla demiryolunun yapılmasına izin verildiğinden bahseder.[32]

Tütün İskelesi, Saathane Meydanı ile tanımlı geleneksel kent merkezinin yakınında, yeni oluşmaya başlayan modern kent merkezi aksında yer alır.[33] Örgütsel açıdan bu bölgedeki yeni yapılarla pragmatik bir ilişki içindedir. İskelenin hemen arkasında bir demiryolu hattı, demiryolunun karşısında yaklaşık 8000 m2‘lik bir alana yayılmış fabrika, depo, idare binaları ile Reji fabrika kompleksi yer alır. Yaklaşık 12.000m2’lik bir yerleşime sahip olan Duhan Çarşısı yine bu bölgede, Tütün İskelesi ve kendinden sonra inşa edilecek Reji İdaresi arasındaki aks üzerinde yer almaktadır. Kentin bu yeni merkezinde Hükümet Konağı,[34] meydanı ve parkı, Samsun İdadisi (19 Mayıs Lisesi) gibi Osmanlı modernleşme süreci içinde ortaya çıkan yeni mekânlar yerleşir. İskelenin hemen kuzeyindeki bu yeni merkezi, Saathane Meydanı ile çevresindeki Belediye ve çarşıların tanımladığı eski merkeze bağlayan bir Bankalar Caddesi ortaya çıkmıştır.

SONUÇ

Samsun, Osmanlı liman kentlerinden biridir. 19. yüzyılda artan ticaret hacmi ile beraber önem kazanmaya başlamıştır. Bununla birlikte 1869 yangını Samsun için bir dönüm noktasıdır. Yangından hemen sonra yapılan düzenlemelerle eski yol doğrultu ve genişlikleriyle buna bağlı kadastral düzen değiştirilmiş; kent, gridal bir biçimde yeniden düzenlenmiştir. Bu, 1840’tan itibaren hızla artan bir ticaret hacmine sahip Samsun’un ticaret kentine dönüşürken ihtiyaç duyduğu kentsel düzenlemelerin gerçekleştirilmesine olanak tanımıştır. Bunlar ağırlıklı olarak tütünün işlenmesi için büyük ölçekli imalathane, depo ve satış alanlarının şehir içinde konuşlanmasına ve ürünün bu alanlardan demiryolu aracılığıyla iskeleye nakline imkân tanıyacak düzenlemeler olmuştur. Osmanlı modern merkeziyetçiliği çerçevesinde inşa edilen kamusal yapılarla birlikte kent, yeni bir görünüm kazanmaya başlamıştır. Bu dönemde Duhan Çarşısı (1869), Hükümet Konağı (1884), Reji İdaresi (1887), Tütün İskelesi (1891), Samsun İdadisi (1892), askerî hastane klinik binası (19. yüzyılın son çeyreği) gibi yapıların inşasıyla eski kent merkezinin güneyinde yeni bir merkezin daha oluşmaya başladığı fark edilir.

Yangından yaklaşık otuz yıl sonra, 1905 tarihinde Courdadji tarafından hazırlanan harita, kentteki gridal yerleşimi ve haritanın lejantında “édifices publics” olarak geçen ve haritada kırmızı ile boyanmış olan büyük ölçekli kamusal yapıların varlığıyla kentte böyle bir modernleşme zemininin Anadolu’daki birçok kente göre oldukça erken bir tarihte tesis edildiğini gösterir. Courdadji haritasında, aralarında Hükümet Konağı, Bedesten, Cami-i Kebir, Saat Kulesi, Zahire Ambarı, Pazar Camii olan bu kamusal yapılar arasında büyük ölçekli iki yapının varlığı dikkat çeker. Bunlardan biri haritada “tütün merkezi” olarak geçen Duhan Çarşısı, diğeri “Fabriqué de la regié”, “Dépôt” ve “Dépôt de la regié” olarak üç ayrı şekilde de geçen Reji İdaresi’dir. Haritada “Échafaudage de la regie” olarak Tütün İskelesi’ne de yer verilir.

1869’dan sonra tütün ticaretinin artan hacmine bağlı gerçekleştirilen Duhan Çarşısı, Reji İdaresi ve Tütün İskelesi, Cumhuriyet’e kadar kente damgasını vurmuş olan üç büyük inşa faaliyetidir. Bunlar arasında Reji İdaresi, bilhassa yapılarının ölçeği ve toplamda kentte kapladığı alan bakımından kentin geri kalanından ayrılır. Buna ek olarak Reji’nin kentteki etkisi, yeni çalışma ve iş tanımı, ortaya koyduğu gündelik yaşam pratikleriyle beraber yeni bir toplumsallık önerisidir. 1930’lu yıllarda Samsun’daki sokak adları arasında Reji Geçidi’nin yer alıyor olması, bu etkinin göstergelerinden biridir.[35] Diğer taraftan Duhan Çarşısı için hazırlanan Pervititch sigorta haritası, çarşıda gerçekleştirilen tütün ticaretinin 1930’lara kadar devam eden ekonomik değerini ifade etmesi bakımından önemlidir.

Sonuç olarak 1869-1919 tarihleri arasında kentin üretim potansiyelinin fazla olması ve liman kenti olarak erişilebilir konumu, tütün ticareti açısından Samsun’un önemini artmıştır. Bu, hızla artan ekonomik faaliyetlere bağlı yeni inşa faaliyetleri ve altyapı çalışmalarını da beraberinde getirir. Bu inşalar, aynı zamanda modern bir kentin kuruluşunun köşe taşlarıdır.

NOTLAR

[1] 1840’lı yıllara kadar Karadeniz’de transit ticaretin en önemli noktalarından biri olan Trabzon kentinin gölgesinde kalan Samsun, serbest ticaret anlaşmalarının gerçekleştirildiği bu tarihten sonra üretim potansiyeli ve pazar olarak değer kazanmaya başlıyor, bkz: Yılmaz, Özgür, 2015, “Fransız Arşiv Belgelerine Göre 20. Yüzyılın Başlarında Samsun Limanı”, Belleten, cilt:LXXIX, sayı:286, ss.1039-1072.

[2] 1900 yılında Samsun’daki konsolosluklar için bkz: Emiroğlu, Kudret, 2008, Trabzon Vilayet Salnamesi 1900, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, Ankara, ss.337-343.

[3] Samsun’da Levanten nüfusun ortaya çıkışı için bkz: Yılmaz, Cevdet, 2016, “Samsun Şehri; Kuruluş Yeri, Nüfus ve Kentsel Gelişim”, Samsun Coğrafyası, (haz.) Cevdet Yılmaz, Halil İbrahim Zeybek, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun.

[4] Ticari faaliyetlerin artışına bağlı olarak kentte gayrimüslim nüfusun artışıyla ilgili daha fazla bilgi için bkz: Yolalıcı, Mehmet Emin, 1998, XIX. Yüzyılda Canik (Samsun) Sancağının Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, s.51.

[5] Yılmaz, Ali; Gül, Seyfullah, 2018, “Samsun Şehrinde Tarihi Yapı Mirası ve Şehirsel Koruma”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), Cilt:5, Sayı:13, ss.49-67.

[6] 1869-1919 tarihleri arasında kırk yıl boyunca (1873-1879 hariç) merkezinde Samsun’un yer aldığı Canik sancağı, Trabzon vilayetine bağlıdır.

[7] Dumont ve Georgeon’dan aktaran Sunay, Cengiz, 1996, “Belediyeciliğin Doğuşu Sürecinde Osmanlı Mirası”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, cilt:3, sayı:1, ss.113-133. Belediyeler geleneksel sistemde kadı, mimarbaşı, ihtisap ağası gibi aktörlerin ve vakıf örgütünün kent imarıyla ilgili görevlerini devralmıştır. 1869’da Samsun’da bir belediye örgütü olduğu görülüyor, bkz: Emiroğlu, Kudret, 2007, Trabzon Vilayet Salnamesi 1869, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, Ankara.

[8] Daha fazla bilgi için bkz: Seyfi, Serpil, 2015, “Samsun’da XIX. Yüzyılda Batı Tesirli Binaların Cephe Mimarisi”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum.

[9] Konsolosluklar 1867’de Fransız tüccarların iskelede alınan vergilere itirazı veya 1911’de bir Rus tüccarın gazhane inşa etmesi faaliyetlerinde olduğu gibi kentte merkezî hükümet ve yabancı tüccarlar arasında aracılık görevi görürler, bkz: Dığıloğlu, Filiz, 2011, “XIX. Yüzyıl Karadeniz’inde Yeni Bir Ticari Merkez: Samsun”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, s.59 ve Aks-ı Sada’nın 7 Mayıs 1911 tarihli sayısından aktaran Sarısakal, Baki, 2007, Samsun Belediye Tarihi, Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun, s.268. Bununla birlikte konsoloslukların görevi sadece yabancı tüccarların faaliyetleri ile sınırlı değildir. 1925-34 tarihlerinde Samsun’da Fransız Konsolosu olarak bulunan Vadala, 19. yüzyılda buradaki Fransız konsolosluğunun varlığını Fransızların ticaret ve sanayi faaliyetleriyle birlikte Samsun üzerinden sürdürülen dini misyonerlik faaliyetlerine ve burada mülk edinen dinî tarikat ve gruplarına dayandırır, bkz: Vadala, Ramire-Pie-Maxime, 2016, Samsun: Geçmiş Bugün Gelecek, (çev.) Halil Aytekin, Ali Yağlı, Rıfat Günday, (ed.) Mehmet Aydın, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Yayınları, Samsun, s.101.

[10] Daha fazla bilgi için bkz: Dığıloğlu, 2011.

[11] Yangından sonra Duhan Çarşısı’nın doğu tarafında plansız yapılaşmanın başlamış olduğu ve kentte acilen bir planlamaya ihtiyaç duyulduğunu ifade etmektedir, bkz: BOA Şurayı Devlet (ŞD) kayıtlarından aktaran Sarısakal, 2007, s.114.

[12] Konuyla ilgili Muhlis Paşa’nın dönemi sonrasındaki salnamelerde yer alan ifade şu şekildedir: “O tarihte ise Samsun’da kazaen zuhur eden bir harik min-cihetin mucib-i hasar olmuşken min-cihetin ahiri kasabanın bugünkü tarzı-ı latif-i umranperveriye inkılabını müeddi olmuştur. Zira ol vakit Trabzon valisi bulunan Esat Muhlis Paşa merhum vuku-u hariki müteakip Trabzon’dan bir mühendis alarak Samsun’a azimetle kasabanın yollarını ve ebniyesini usul-i hendeseye tevfiken inşa ve tanzime himmet etmiş idi. İşte Samsun kasabasının caddelerinin şimdiki vüsat ve istikamet-nazar-rübası tadil ve tevsiyenin semeresidir ki memleketin revnak ve letafetini arttırdıkça arttırmaktadır”, bkz: Emiroğlu, Kudret, 2007, Trabzon Vilayet Salnamesi 1894, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, Ankara, ss.534-535. Salnameye göre bu tarihlerde vilayet başmühendisi Mösyö Beriyo ve Samsun yol mühendisi Mösyö Blok’tur, bkz: Emiroğlu, 2007, Trabzon Vilayet Salnamesi 1869. Sarısakal, bunlardan Mösyö Briyon’un (Beriyo) yol mühendisi Hırsan Efendi ile beraber, birbirini dik kesen cadde ve sokaklarıyla yeni bir Samsun planı hazırladığından bahseder, bkz: BOA ŞD kayıtlarından aktaran Sarısakal, 2007, s.110-113.

[13] BOA ŞD kayıtlarından aktaran Sarısakal, 2007, s.109-110.

[14] Plan üzerindeki Fransızca künye bilgisine göre plan 1905, yani 1869 yangınından yaklaşık kırk yıl sonra “Şark Ticaret Yıllığı” için hazırlanmış halihazır bir haritadır. Bununla beraber kentte bir plan ihtiyacı 1930’lu yıllar boyunca dile getirilen bir ihtiyaç olarak devam eder, bkz: Ahval gazetesi, 3 Mayıs 1939.

[15] 1904 yılında Samsun’dan gerçekleştirilen ihracat rakamları için bkz: Emiroğlu, Kudret, 2008, Trabzon Vilayet Salnamesi 1904, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, Ankara, s.845.

[16] 1904 yılında Samsun’dan ve Trabzon’dan gerçekleştirilen ihracat rakamları için bkz: Emiroğlu, 2008, Trabzon Vilayet Salnamesi 1904, s.841,845.

[17] Dığıloğlu, 2011, s.124.

[18] Arapça’da “tütmek, dumanı çıkmak” anlamındaki “dahn” kökünden türemiş olan “duhân”, “duman” anlamına gelir. Daha fazla bilgi için bkz: “TDV İslam Ansiklopedisi”, https://islamansiklopedisi.org.tr/duhan [Erişim: 15.01.2021].

[19] BOA ŞD kayıtlarından aktaran Dığıloğlu, 2011, s.125.

[20] Dığıloğlu, 2011, s.126.

[21] Nemlizade Tiyatrosu günümüzde banka şubesi ve ticarethane olarak kullanılmaktadır. Aslıoğlu Hanı yıkılmıştır.

[22] Duhan Çarşısı’nı oluşturan yapıların büyük bir bölümü ve onları çevreleyen duvar günümüzde yıkılmıştır. Bu bölgede kalan az sayıdaki eski yapı, oran, konum ve kat yüksekliği açısından Pervititch haritasında kayıtlı olanlarla örtüştüğünden, cephe ve malzeme özellikleri açısından inşa edildiği dönemin niteliklerini taşıdığından bahsedilebilir.

[23] Demir, 19. yüzyılda Osmanlı’da tütün gelirlerinden daha fazla istifade etmek için Duhan İdaresi’nin kurulmasıyla ilk defa tütün tekelinin oluşturulmaya başladığından; 1875 yılında ilan edilen moratoryum nedeniyle yabancı devletlerin alacakları hususunda Muharrem Kararnamesi’nin imzalandığından ve bu kararnameye göre devletin gelir kaynaklarından tütünün de aralarında olduğu bir bölümünün Düyun-ı Umumiye tarafından yönetilmiş olduğundan bahseder, bkz: Demir, Kenan, 2019, II. Meşrutiyet Basınında Tütün Tarımı ve Reji Şirketi, Balıkesir Üniversitesi The Journal of Social Sciences Instititute, cilt:22, sayı:41.

[24] Samsun Anıtlar Kurulu Tescil Fişleri, dosya no:55-00.0 (1.4) /57,58,61,63. Dığıloğlu bu tarihi geç bularak 1883’ü benimser, bkz: Dığıloğlu, 2011, s.141.

[25] Dığıloğlu, 2011, s.141.

[26] Fabrika bloklarının işlevi için bkz: Us, Fatih, 2014, “Bir 19. Yüzyıl Endüstri Mirasının Yeniden Kullanımı: Samsun Tekel Tütün Fabrikası’nın Bulvar Samsun Projesi’ne Dönüşümü”, Mimarlık, sayı:377.

[27] Özen, Hamiyet; Sert, Arzu, 2006, “Karadeniz’de Unutulan Endüstri Mirası”, Gazi Üniversitesi Müh. Mim. Fak. Dergisi, cilt:21, sayı:3, ss.499-508.

[28] Daha fazla bilgi için bkz: Günaydın, Gazi Giray, 2012, “Canik Mutasarrıflığı’nda Tütün Rejisi Uygulamalarına Karşı Tütün Amelelerinin Tepkileri (1908)”, Samsun Sempozyumu (13-16 Ekim 2011), (ed.) Mahmut Aydın, Bekir Şişman, Samsun Valiliği Yayınları, Samsun, ss.743-750 ve Sarısakal, Baki, 2003, Bir Kentin Tarihi, Cem Ofset, Samsun, ss.275-279.

[29] Sarısakal, 2007, s.267.

[30] İskelelerin fırtınaya açık, denizin sığ olması ve Kızılırmak ile Yeşilırmak’ın denize taşıdıklarıyla derinlik mesafesinin her sene değişmesi, deniz ticaretini olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle 1840’lı yılların sonlarından itibaren liman inşası gündeme gelmeye başlamıştır, bkz: Yılmaz, 2015. Buna karşın Osmanlı’daki ekonomik sorunlar, 1869 büyük yangınına bağlı olarak limanın yanında kentin yeniden inşa sorununun ortaya çıkışı, Birinci Dünya Savaşı’nın yarattığı istikrarsız ortam başta olmak üzere uzman personel eksikliği gibi gerekçelerle ilişkili olarak bu dönemde inşa gerçekleşemez. Liman bundan yaklaşık yüz yıl sonra, 1950’li yıllarda inşa edilebilmiştir.

[31] BOA ŞD’den aktaran Dığıloğlu, 2011, s.63.

[32] BOA ŞD’den aktaran Dığıloğlu, 2011, s.64.

[33] Günümüze kadar yapılan deniz dolgularıyla bu iskele ortadan kalkmıştır. Bununla beraber Mustafa Kemal’in 1919’da Samsun’a ayak bastığı iskele olan Tütün İskelesi, bu tarihsel niteliğine binaen dolgunun bittiği noktada yeniden inşa edilmiş ve müzeleştirilmiştir.

[34] Yeni işlevlerin getirdiği bu ve benzeri resmî binalar Anadolu’nun birçok şehri için söz konusudur. Örneğin Samsun’a “uzak” bir coğrafya olan Mardin’de de idari binalar, yol genişletmeleri vs bakımından durum benzerdir. Mardin’deki bazı modernleşme dönemi yapıları ve dönüşümleri için bkz: Düzenli, Halil İbrahim; Taşar, Emin Selçuk, 2012, “Mardin’de Kat Kat Tarih, Bina ve Mimarlık: 19. Yüzyıl Hükümet Konağı’ndan 21. Yüzyıl Mimarlık Fakültesi’ne Dönüşümün Hikayesi”, Arredamento Mimarlık, sayı:254, ss.64-78; Düzenli, Halil İbrahim; Düzenli, Evrim, 2019, “100 Yıl Önce-100 Yıl Sonra Mardin: Birinci Cadde ve Halkevi Binası Üzerinden Bir Modern Kent Okuması”, Megaron, cilt:14, sayı:1, ss.103-121 ve Düzenli, Evrim; Düzenli, Halil İbrahim, 2020, “Mardin’de İki Modern İnşa: Mardin Kışlası (1887-1891) ve Müzeye Dönüşümü (2008-2009)”, İdealkent, cilt:11, sayı:30, ss.648-677.

[35] 1930’lu yıllardaki sokak isimleri için bkz: Vadala, 2016, s.122.