Atatürk, Annesi ve Kadın Hakları Anıtı İzmir’de Karşıyaka sahil şeridinde, 1972 yılında Cumhuriyetin ilanının 50. yılı anısına yapılmıştır. (Resim 1) “Atatürk Anıtı Yaptırma ve İlkelerini Yaşatma Cemiyeti” tarafından düzenlenen ulusal bir yarışmada birincilik ödülü alarak uygulanan tasarım, Mimar Erkal Güngören ve Heykeltıraş Tamer Başoğlu’na aittir. Tasarımında kadınların savaşta ve barışta, gelecek nesillerin yetiştirilmesinde, siyasette, bilimde, sanatta ve ekonomide çok önemli ve değerli olduğunun simgelenmesi amaçlanmıştır. Çevresindeki alanda ışınsal bir düzende yerden başlayarak biraraya gelen ve artan bir eğimle göğe yükselen düşey elemanların oluşturduğu Anıt, çiğnenmekte olan kadın haklarının Atatürk ve kurduğu Cumhuriyet ile yücelmeye başladığını simgelemektedir. Düşey elemanların en uzunu 15,54 metre yüksekliğindedir. Anıtı 3,80 metrede üzerinde kabartmalar yer alan 6,5 metre çapında ve 1,4 metre yüksekliğinde bronz bir kuşak çevrelemektedir. Kabartmalarda Atatürk, annesi Zübeyde Hanım, mermi taşıyan Türk kadınları, Cumhuriyet ve demokrasi ile Türk kadınına sağlanan seçme ve seçilme hakkı, her dalda yetişen ve uğraş veren öğretmen, hukukçu, kimyager gibi Türk kadınlarını simgeleyen kabartma figürler yer almaktadır. Bu Anıt, Atatürkçü Cumhuriyetin kadına verdiği önem ve değeri vurgulamakta, kadın hakları konusunda tüm dünyadan daha cesur ve ileri adımlar attığını göstermektedir. Anıt, etrafında dolaşılabilmesi ve düşey elemanlarının arasından içinden geçilebilmesi, toplum ile bütünleşmesi hedefiyle biçimlenmiştir. Anıtı önemli kılan bir diğer ayrıntı ise inşa sürecinde yaşanan maddi sıkıntıların aşılması için çeşitli kişi ve kurumların yardımda bulunması, hatta okullarda başlatılan kampanyalar sayesinde ilkokul çocuklarının biriktirdikleri harçlıkları ile Anıtın inşasına katkıda bulunmalarıdır. (Resim 2) “Atatürk, Annesi ve Kadın Hakları Anıtı” sözkonusu sebeplerle değer taşımasına ve modern mimarlık mirası olarak korunmaya değer olmasına rağmen 12 Haziran 2017 tarihinde yıkılmıştır. (Resim 3)

Atatürk, Annesi ve Kadın Hakları Anıtı, Karşıyaka Belediyesi tarafından daha modern ve görkemli duruma getirilme amacıyla yıkılmış ve 2,5 kat büyütülmüş bir kopyası yapılmaktadır.(1) Anıtın yıkılıp 2,5 kat büyük olarak yeniden yapılmasına gerekçe olarak bulunduğu yer sebebiyle tuzlu suya maruz kalması sonucu yüksek korozyonun meydana gelmesi, beton ve donatının birbirinden ayrılarak beton dayanımının azalması, sert rüzgârlarla oluşan salınım nedeniyle betonların parçalanması gibi sebepler gösterilmektedir. Bağımsız kuruluşlarca yapılan laboratuvar ve test sonuçlarıyla oluşturulan rapora göre yapının ağır hasarlı olduğu, yıkılma olasılığının bulunduğu, can ve mal güvenliği açısından risk taşıdığının belgelendiği açıklanmıştır.(2) Oysa kendinden başka hiçbir şeyi taşımayan betonarme Anıtı, günümüzün gelişmiş restorasyon teknikleri ile yıkmadan korumak mümkündür ve dünyada birçok örneği bulunmaktadır. Karşıyaka Belediyesi tarafından Anıtın yıkılması için gösterilen bir başka gerekçe ise Anıtın 2,5 kat büyüğü yapılarak “etrafında oluşan binaların yükselen kotlarına ve gelişen çevresine uyum sağlaması” olarak gösterilmiştir.(3) Hâlbuki 1968 ve 1972 tarihli fotoğraflarında Anıtın arkasında yer alan yapıların hemen hemen günümüz ile aynı olduğu tespit edilmektedir. (Resim 4,5) Süreçteki bir diğer sıkıntı ise Karşıyaka Belediyesi’nin Anıtın telif sahibi olarak sadece Prof. Dr. Tamer Başoğlu’nu kabul etmesi ve büyütülerek yeniden yapılması için hazırlanan projede tek onay ile yetinmesidir. Oysa Ela Güngören arşivinden elde edilen çizimlerin üzerinde ve başka birçok kaynakta Anıtın Mimar Erkal Güngören ve Heykeltıraş Tamer Başoğlu tarafından birlikte tasarlandığı belgelenmektedir. (Resim 6) İzmir I Numaralı Kültür ve Varlıkları Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü tarafından, Karşıyaka Birlik ve Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği’nin Anıtın tescili için verdiği dilekçeye ilgili olarak İzmir Büyükşehir Belediyesi ve Karşıyaka Belediyesi’ne 08.05.2017 tarihinde ilettiği kararda tespit ve tescil çalışmaları tamamlanıncaya kadar sözkonusu alanda herhangi bir uygulamada bulunulmaması gerektiği belirtilmiştir.(4)

Atatürk, Annesi ve Kadın Hakları Anıtı’nın etrafının çevrilerek yıkım çalışmalarına hazırlık yapıldığı günlerde; İzmir I Numaralı Kültür ve Varlıkları Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü’ne farklı kişi ve kuruluşlarca tescil istemine ilişkin dilekçeler ve Docomomo-Tr tarafından hazırlanan “Anıtın toplumun maddi tarihini oluşturan kültürel verileri içinde tarihsel, simgesel, anı ve estetik nitelikleri ile korunması zorunlu bir yapı” olduğunu belirtilen uzman raporu sunulmuştur ve tescil istemi yenilenmiştir. 07.06.2017 tarihli İzmir I Numaralı Kültür ve Varlıkları Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü kararında “2863 sayılı Yasa ve Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu’nun Anıt-Heykeller ile ilgili 729 no.lu ilke kararında tanımlanan korunması gerekli kültür varlığı kapsamına girmediğinden korunması gerekli kültür varlığı olarak tescil edilmesine gerek bulunmadığına, İzmir I Numaralı Kültür ve Varlıkları Koruma Bölge Kurulu’nun 20.05.1999 tarih ve 7980 sayılı kararında korunması gerekli kültür varlığı yapıların, anıt ve heykellerin görünüm alanlarına giren düzenlemeler için Kurul görüşlerinin alınması istemine karşın Kurulumuzca 07.06.2017 tarihinde yerinde yapılan incelemede tescilli yapılara uzak bir mesafede olması ve görsel olarak etkilenmeyeceği anlaşıldığından ilgili Belediyesince değerlendirilmesine karar verildiği” ibaresi yer almaktadır.

Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Yüksek Kurulu’nun anıt heykeller ile ilgili 729 no.lu ilke kararına göre, kentlerde, bir olayın, kişi veya kişilerin anısına adamak veya toplumsal bir kavramı simgelemek amacıyla yapılmış, bulunduğu alan ve etrafındaki kentsel doku ile etkileşimi çerçevesinde taşınmaz niteliği kazanmış olan anıt-heykellerin kentsel birer simge özelliği taşımaları nedeniyle kültür varlığı olarak tescil edilebileceği karara bağlanmıştır. Atatürk, Annesi ve Kadın Hakları Anıtı’nın 729 no.lu ilke kararının tüm koşullarına uyduğu gözlemlenmektedir. Tescil istemi reddedilen Anıt, 12.06.2017 tarihinde Karşıyaka Belediyesi tarafından düzenlenen yenileme ihalesi kapsamında yıkılmıştır.

Atatürk, Annesi ve Kadın Hakları Anıtı’nın Karşıyaka Belediyesi tarafından daha modern ve görkemli duruma getirilmek için yıkılarak 2,5 kat büyütülmüş bir kopyası yapılmaktadır.(5) Yerel idarenin eseri yüceltmek amacıyla benimsediği bu yaklaşım koruma kuramı ilkeleri açısından yanlış olduğu açıktır. Yeni yapılan Anıt, özgün eseri gerçek olmayan ölçülerde sadece biçimsel olarak canlandıracak, herhangi bir tarihi ve anı değeri taşımayacaktır. Çağdaş koruma kuramı ilkelerine göre yeniden yapım (rekonstrüksiyon) uygulamalarının sadece özel durumlarda yapılması doğru bulunmakta, bir kentin veya tarihi bir kompozisyonun kısmen ya da tamamen yok olmuş önemli bir parçası ve bir kentin simgesi olan yapıların kentsel bütünlük sağlamak için yeniden yapılabileceği düşüncesi kabul görmektedir. Zorunlu durumlarda yapılan rekonstrüksiyonlar bile günümüzde birçok tartışmaya sebep olurken bir sanat eserinin daha büyük bir kopyasının yapılması, koruma kuramı ilkeleri açısından kabul edilemez bir yaklaşımdır. Atatürk, Annesi ve Kadın Hakları Anıtı’nın yıkılarak daha büyüğünün yapılması, Karşıyaka’nın tarihsel belleğinin önemli bir bileşeninin yok olmasına sebep olmaktadır. Anıtın rölöve, restitüsyon ve restorasyon projelerinin hazırlanarak günümüze kadar olan süreçte yok edilen bileşenlerinin ve çevre ilişkilerinin aslına uygun olarak yeniden üretilerek Anıtın ilk tasarımındaki bütünlüğe kavuşturulması gerekmektedir.

Cumhuriyetin kadına verdiği değeri vurgulamak amacıyla düzenlenen ulusal bir yarışma ile seçilip inşa edilmiş, yapıldığı dönemin çağdaş sanat, mimarlık ve toplumsal değerlerini yansıtan, kent kimliği ile kentli belleğinde yer etmiş, zamanla Karşıyaka Belediyesi’nin logosu olmuş Anıtın; yıkılarak büyütülmüş bir kopyasının yapılması, koruyup ileri taşımaya çalıştığımız toplumsal değerlere ve tarihsel sürekliliğe zarar verecek bir yaklaşımdır. Atatürk, Annesi ve Kadın Hakları Anıtı, korunması gerekli kültür varlıklarının sahip olduğu özgünlük, bütünlük, tarihsel değer, belgesel değer, estetik ve sanatsal değer, enderlik ve teklik değeri ve son olarak toplumun yerleşmiş alışkanlıklarının mimari mekânlarla birlikte var olmasının yarattığı değer olan folklorik değer olmak üzere tüm koruma ölçütlerine uymaktadır.

Yıkılmış olan Atatürk, Annesi ve Kadın Hakları Anıtı ile birlikte hangi değerlerimizin kaybolduğu ve yakın geçmişimizi korumayarak yarınlarımıza korunmaya değer ne bırakacağımızı yeniden değerlendirmemiz gerekmektedir. Atatürk, Annesi ve Kadın Hakları Anıtı’nın koruyamamış olmamızın sebebini yeniden sorgulayıp, diğer anıtlarımızın aynı kaderi paylaşmaması için yapılması gerekenleri bir an önce hayata geçirmek görevimizdir.

NOTLAR

1. URL1. http://www.karsiyaka.bel.tr/tr/haberler/simge-%E2%80%98anit-yenileniyor [Erişim:10.06.2017]

2. URL2.

3. TC Kültür ve Turizm Bakanlığı İzmir 1 Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu 07.06.2017 tarihli kararı

4. TC Kültür ve Turizm Bakanlığı İzmir 1 Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu 08.05.2017 tarihli kararı

5. URL1.