NEDEN KÜLTÜREL MİRAS VE SÜRDÜRÜLEBİLİR TURİZM YILI

2017 yılı UNESCO ve Dünya Turizm Örgütü’nün (The World Tourism Organization-UNWTO) ortak teklifleriyle “Kalkınmada Sürdürülebilir Turizm Yılı” (International Year of Sustainable Tourism Development-IYSTD) olarak ilan edilmiştir.(1) (Resim 1) Bu temanın belirlenmesinde Birleşmiş Milletlerin 2015 yılında kabul ettiği “Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri-2030” (Sustainable Development Goals-SDGs) belgesi(2) ve Dünya Miras Komitesi’nin 2012 yılı 36. Genel Kurulu’nda onaylanan “Dünya Mirası ve Sürdürülebilir Turizm Programı” (World Heritage and Sustainable Tourism Programme)(3) gibi uluslararası belge ve kararlar belirleyici olmuştur.

Bu bağlamda 1983 yılında 22. UNESCO Genel Konferansı’nda kabul edilen ve her yıl bir tema kapsamında kutlanan ICOMOS 18 Nisan Uluslararası Anıtlar ve Sitler Günü’nün 2017 yılı teması “Kültürel Miras ve Sürdürülebilir Turizm” (Cultural Heritage & Sustainable Tourism) olarak kabul edilmiştir.(4) ICOMOS’un Uluslararası Kültürel Turizm Komitesi (International Cultural Tourism Committee-ICTC) ise ilk kez 1976 yılında hazırlanan ve 1999 Genel Kurulu’nda yeniden düzenlenerek kabul edilen ICOMOS Uluslararası Kültürel Turizm Tüzüğü’nün (International Cultural Tourism Charter)(5) gözden geçirilmesi sürecini başlatmıştır.(6) Komite bu konudaki çağrı metninde, kültür turizminin 21. yüzyılda derin değişimler yaşadığını vurgulanmakta, doğal ve kültürel mirasın korunması ile turizm gelişimi arasındaki dinamik ilişki konusunda miras ekseninde çalışan uzmanların görüşlerinin şimdiye kadar dikkate alınmadığına dikkat çekmektedir. Bunun yanı sıra komite, ziyaret ettikleri yerin mirasının korunma sürecine turistlerin de katılmaları gerektiği vurgusunu yapmaktadır.

“Kültürel Miras ve Sürdürülebilir Turizm” teması 2017 yılı Uluslararası Anıtlar ve Sitler Günü kapsamında ICOMOS Türkiye Milli Komitesi tarafından da Adana, Bursa, İzmir ve Antalya’da gerçekleştirilen dört etkinlikle ele alınmıştır.(7) Bu yazıda ICOMOS Anıtlar ve Sitler Günü 2017 teması bağlamında turizm sektörü ile miras, kalkınma, turizm, sürdürülebilirlik ilişkilerinin ana eksende yer aldığı uluslararası belgeler ele alınmaktadır.

TURİZM SEKTÖRÜNÜN DÜNYADAKİ GÜCÜ

Dünya Turizm Örgütü’nün(8) 2016 yılı dünyadaki toplam ihracat büyüklükleri, uluslararası turizm hareketliliği gibi verileri, sektörün mevcuttaki ve gelecekteki gücüne dikkat çekiyor. Dünya genelinde turizm sektöründe yaratılan ihracat miktarı, petrol ve kimya ürünlerinde ulaşılan değerlerden sonra geliyor ve gıda, otomobil satışları ile başa baş miktarlara ulaşıyor. Dünya Turizm Örgütü, turizm sektörünün dünyadaki toplam GSMH’nın % 10’unu; işgücünün 1/11’ini; uluslararası ticaretin % 7’sini; hizmet ihracatının % 30’unu oluşturduğunu belirtiyor. Turizm alanında yapılan tahminlerde 2010’da 1 milyar olan uluslararası turist girişlerinin 2030 yılında 1,8 milyar kişiye ulaşacağı tahmin ediliyor. 2015 yılı verilerine göre uluslararası turist hareketlerinin % 51’i Avrupa; % 24’ü Asya ve % 18’i Amerika’ya doğru yapılıyor. (Resim 2-5) Bu kestirimler, 20 yıl içinde yaklaşık iki katına çıkacak olan turizm ekonomisi ve hareketliliğinin doğa ve kültür mirası üzerinde yaratacağı etki dolayısıyla “sürdürülebilirlik” temasının ele alınmasını daha da önemli hale getiriyor.

SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA HEDEFLERİ-2030 VE DÜNYA TURİZM ÖRGÜTÜ

Dünya Turizm Örgütü’nün “Kalkınmada Sürdürülebilir Turizm Yılı” temasının temellendiği belgelerden biri olan Birleşmiş Milletlerin 2015 yılında kabul ettiği 17 Hedef ve 169 alt hedeften oluşan “Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri-2030” belgesinin(9) ana çerçevesi; dünyada 2030 yılına kadar, aşırı yoksulluğu sona erdirmek; eşitsizlik ve adaletsizlikle mücadele etmek; iklim değişikliğini düzeltmek olarak kabul edilmiştir. (Resim 6) Belge, bu hedeflerin uygulanmasındaki temel ilkelerin, insan odaklı, dönüştürücü, evrensel ve bütünleşik nitelikler taşımasını benimsemektedir. Bu hedefler şu şekilde belirlenmiştir: Yoksulluğa Son, Açlığa Son, Sağlıklı Bireyler, Nitelikli Eğitim, Toplumsal Cinsiyet Eşitliği, Temiz Su ve Sıhhi Koşullar, Erişilebilir Temiz Enerji, İnsana Yakışır İş ve Ekonomik Büyüme, Sanayi Yenilikçilik ve Altyapı, Eşitsizliklerin Azaltılması, Sürdürülebilir Şehir ve Yerleşmeler, Sorumlu Tüketim ve Üretim, İklim Eylemi, Sudaki Yaşam, Karasal Yaşam, Barış ve Adalet, Hedefler için Ortaklıklar.(10)

Dünya Turizm Örgütü, turizm konusunun “Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri-2030” temalarını çapraz olarak kestiğini savunmakta ve sektörün kabul edilen 17 hedefe katkısının neler olacağını ve nasıl gerçekleştirileceğini tartışmakta;(11) bu kapsamda “Sorumlu Turizm” sloganını ortak bir dünya taahhüdü olarak geliştirmektedir.(12) Dünya Turizm Örgütü tarafından turizmin 17 kalkınma hedefinin tümüyle ilişkili olduğu bir üst kabul olmakla birlikte, özellikle üç hedefin daha da ilgili ve kapsayıcı olduğu savunulmaktadır. Bunlar 8, 12 ve 14 numaralı hedeflerdir.

Dünya Turizm Örgütü’nün önceliklendirdiği(13) bu hedeflere biraz daha yakından bakıldığında;  8. hedefte “Sürekli, kapsayıcı ve sürdürülebilir ekonomik büyümeyi, herkes için tam ve üretken istihdamı ve insana yakışır işleri teşvik edin denilmektedir. Turizm sektöründeki iyi iş olanaklarına erişim sağlayarak toplum, özellikle de gençler ve kadınlar, gelişmiş beceriler ve mesleki gelişimden yararlanabilirler. Dolayısıyla sektörün istihdam yaratımına katkısı, hedef olarak çok önemlidir. Hedef 8.9 ise “2030’a kadar, iş yaratan ve yerel kültüre ve ürünler teşvik eden, sürdürülebilir turizmi geliştirmeye yönelik politikalar tasarlamak ve uygulamak” şeklinde tanımlamaktadır.

Dünya Turizm Örgütü 12 hedef kapsamında ise, sürdürülebilir tüketim ve üretim uygulamalarını benimseyen bir turizm sektörü, sürdürülebilirliğe doğru küresel geçişin hızlandırılmasında önemli bir rol oynayabilir öngörüsünde bulunmaktadır. Bunu yapmak için, hedef 12b’de belirtilen “İstihdam yaratan ve yerel kültür ve ürünlerini teşvik eden bir turizm ve bunun için sürdürülebilir kalkınma etkilerini denetlemeye olanak sağlayan araçlar geliştirilmesi ve uygulanması” zorunludur kabulünü yapmaktadır.

Dünya Turizm Örgütü’nün önceliklendirdiği hedeflerden sonuncusu ise Sudaki Yaşamdır. 14. hedefte; sürdürülebilir kalkınma için okyanus, deniz ve deniz kaynaklarını koruyun ve sürdürülebilir bir şekilde kullanın denilmektedir. Kıyı ve deniz turizminde, özellikle küçük ada devletleri tümüyle sağlıklı deniz ekosistemlerine güvenmektedir. Hedef 14.7 doğrultusunda kırılgan ekosistemleri korumak ve mavi ekonomiyi desteklemede bir araç olarak turizm gelişiminin, “Entegre Kıyı Alanları Yönetimi”nin bir parçası olması ve “2030’a kadar balıkçılık ve kıyı turizminin sürdürülebilir yönetimi dahil olmak üzere deniz kaynaklarının dikkatli kullanılması” önerilmektedir.

Dünya Turizm Örgütü’nün önceliklendirmediği, çapraz olarak kestiğini kabul ettiği 11 no.lu hedef ise şehirleri ve diğer yerleşimlerdeki kültür mirasını esas aldığı için konumuz açısından ayrıca vurgulanmalıdır. Hedef 11 “şehirlerin ve insan yerleşimlerinin kapsayıcı, güvenli, dayanıklı ve sürdürülebilir kılınması” hakkındadır. Hedef 11.4; Dünyanın kültürel ve doğal mirasının korunması ve gözetilmesi çabalarının artırılması yönünde yapılması gerekenlere işaret etmektedir. 11.4.1. ise; Mirasın türüne göre (kültürel, doğal, karma ve Dünya Mirası); Yönetimin seviyesine göre (ulusal, bölgesel ve yerel / belediye); Harcama tipine göre (işletme harcamaları/yatırım) ve Özel fon tipine göre (bağışlar, özel ve kâr amacı gütmeyen sektör ve sponsorluklar) olmak üzere tüm kültürel ve doğal mirasın korunması ve muhafazasına ve korumada kişi başına yapılan toplam harcamanın (kamu ve özel) önemine dikkat çekmektedir.

DÜNYA TURİZM ÖRGÜTÜ VE “KALKINMA İÇİN SÜRDÜRÜLEBİLİR TURİZM”

Dünya Turizm Örgütü’nün “Kalkınma için Sürdürülebilir Turizm” konusunda odaklandığı beş alandan(14) biri, “kültürel değerler, çeşitlilik ve miras” konusudur. Örgüt, “kültürel mirasın, insanlık mirasının bir parçası olarak korunması gerektiğini ve doğru planlanırsa turizmin, kalkınma için iyi bir araç olabileceğini” kabul etmektedir. Diğer alanlardan birincisi; “Kapsayıcı ve Sürdürülebilir Ekonomik Büyüme” olarak tanımlanmakta ve 2009’dan bu yana uluslararası turist gelişlerinde yıllık % 4’ün üstünde artış yaşandığı; dünyadaki toplam ihracatının % 7’sinin ve hizmet ihracatının % 30’unun turizmden sağlandığı vurgulanmaktadır. İkinci alan olarak tanımlanan “Sosyal Kapsayıcılık, İstihdam ve Yoksulluğun Azaltılması” konusundaki göstergeler olarak; dünyadaki her on bir işten birinin turizm sektöründe olduğu; gelişmekte olan ülkelerin çoğunda turizmin en büyük ihracat kategorisini oluşturduğu; diğerleri ile karşılaştırıldığında; turizm sektöründe yaklaşık iki kat daha fazla kadın işverenin olduğu ifade edilmektedir. Üçüncü alan “Kaynak Verimliliği, Çevre Koruma ve İklim Değişikliği” olarak tanımlanmaktadır. Bu konuda sektör, kendini dünya CO2 emisyonlarının % 5’ini azaltmakla yükümlü görmektedir. Aynı şekilde yaban hayatın ve çevrenin korunmasında da finansman yaratılması sorumluluğunu benimsemektedir. Biyolojik çeşitliliğin korunması ve eski haline getirilmesi de bu konuda vurgulanan önceliklerdir.

Dördüncü alan “Kültürel Değerler, Çeşitlilik ve Miras” olarak tanımlanmaktadır. Bu alanın göstergeleri olarak turizmin geleneksel faaliyetleri ve gelenekleri canlandırmada aracı bir rol üstlenmesine; toplulukların güçlendirilmesinde faydalanılabileceğine vurgu yapılmaktadır. Aynı şekilde kültürel çeşitliliği teşvik etmede ve mirasın değerinin farkındalığını artırmada turizmin etkin rol oynayacağı belirtilmektedir. Son alan “Karşılıklı Anlayış, Barış ve Güvenlik” ise önemini günümüzde yaşayarak gördüğümüz çok önemli başlıktır. Bu konuda turizmin insanlar arasındaki engelleri ortadan kaldırmasına, ziyaretçilerle evsahipleri arasında köprüler kurmasına vurgu yapılmaktadır. Turizmin kültürlerarası karşılaşma ve barış inşa edebilme fırsatları sunması ve yumuşak diplomasi için bir araç olmasına vurgu yapılmakta ve güvenlik tehditlerine karşı hızlı bir şekilde iyileştirme sunabilen bir sektör olduğu savunulmaktadır.

Dünya Turizm Örgütü, bu gündeme ulaşmak için; açık bir uygulama çerçevesi; yeterli finansman ve teknoloji; altyapı ve insan kaynaklarına yatırım gerektiğini vurgulamakta ve turizm, “Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri 2030 projesine” nasıl katkıda bulunabilir sorusuna cevap aramaktadır.

UNESCO DÜNYA MİRAS MERKEZİ “DÜNYA MİRASI VE SÜRDÜRÜLEBİLİR TURİZM PROGRAMI”

UNESCO Dünya Miras Merkezi “Dünya Mirası ve Sürdürülebilir Turizm Programı”(15) adıyla başlattığı programında miras alanlarında farkındalık yaratarak, kapasite geliştirerek ve paydaşların dengeli bir temsiliyet içinde katılımını sağlayarak, ortak sorun ve fırsatların belirlenmesini ve işbirliği içinde sonuca ulaşılmasını hedeflemektedir. Programın misyonu Dünya Miras Alanlarının “Üstün Evrensel Değeri”ni korumak ve aynı zamanda turizmin, yerel toplulukların sürdürülebilir gelişimini ve ziyaretçilerin kaliteli bir deneyim yaşamasını güvence altına almak olarak belirtilmektedir.(16) Dünya Miras Alanlarında turizmin sürdürülebilir bir biçimde yönetilmesi ve miras alanlarının etkin bir biçimde korunması için geliştirilen programın ana hedefleri(17) şu şekilde belirlenmiştir:

• Sorunlara erken müdahale etmek,
• Aktörleri yapabilir kılmak,
• Turizm sektörü ile işbirliği ve ortaklıklar geliştirmek,
• Alan yönetimi kapasitesini geliştirmek,
• Yerel toplulukların kapasitesi geliştirmek.

UNESCO Dünya Miras Merkezi “Sürdürülebilir Turizm” konusunun dünya üzerinde yaygınlaşmasına, sürekli olarak yenilediği ve geliştirdiği rehberlerle öncülük etmektedir. Bu rehberler dünyanın çeşitli ülkelerinin deneyimleri biraraya getirmeyi hedefleyen çerçeve bir program sunmaktadır.(18)

Bu rehberlerin dört adımlı birinci aşaması stratejik içerik taşımaktadır. Bunlar şu başlıklar altında ele alınmaktadır:

1. Turizmi anlamak

2. Aşamalı bir değişim için strateji geliştirmek

3. Verimli bir yönetim kurmak

4. Yerel topluluklar ve yatırımcılarla işbirliği stratejisi geliştirmek.

İkinci aşamada önerilen altı adım ise şu şekilde belirtilmektedir:

5. Ziyaretçilerle iletişim kurmak,

6. Turizm altyapısını geliştirmek,

7. Ürün, deneyim ve hizmetlerde değer yaratmak,

8. Ziyaretçilerin tutum ve tercihlerini yönetmek,

9. Finansman ve yatırımı güvence altına almak,

10. Sürdürülebilir turizmin başarısını izlemek.

Rehberlerin her adımı kültürel ve doğal miras alanlarının sürdürülebilir yönetilmesi amacına temellenmekte ve yeni bir turizm bakış açısının toplumda yerleştirilmesi için araçlar ve örnekler geliştirmektedir. Tüm ülkelerin birbirlerinden öğrenmeleri, deneyim kazanmalarının yolunu açmaktadır. Tüm uluslararası belgelerin savunduğu sürdürülebilir turizm, bu rehberlerde de vurgulandığı üzere yönetilmesi oldukça zor bir süreçtir. Çünkü plansız bir şekilde geliştiği ve iyi yönetilemediği zaman kültürel ve doğal miras alanlarına duyulan ilgi, yarardan çok zarar getirmektedir. Artan ziyaretçi sayılarının yarattığı baskı, özgün olanın giderek ticarileşmesi gibi tehdit ve sorunlarla karşı karşıya kalınmaktadır. Sürdürülebilir turizm bağlamında enerji bağımlılığı, iklim değişikliği, yeşil ekonomi, risk yönetimi gibi kavramlar öne çıkmaktadır. Yeni turist tipinin çevreyi ve doğal kaynakları koruyan, israftan kaçınan yatırımları tercih eden, “çevre-dostu” bir turizm beklentisi içende olduğu gözönüne alınarak yeni turizm yatırımlarının bu duyarlılıklar göz önüne alınarak yapılması sorumlu, sürdürülebilir bir turizm açısından önem taşımaktadır.(19)

NOTLAR

1. “2017 International Year of Sustainable Tourism for Development”, www.tourism4development2017.org [Erişim:10.06.2017]

2. “Sustainable Development Goals”, www.un.org/sustainabledevelopment [Erişim:10.06.2017]

3. “WHC-12/36.COM/19”, whc.unesco.org/archive/2012/whc12-36com-19e.pdf [Erişim:10.06.2017]

4. “18 April - Theme 2017”, www.icomos.org/en/what-we-do/focus/18-april-international-day-for-monuments-and-sites [Erişim:10.06.2017]

5. “International Cultural Tourism Charter”, www.icomos.org/images/DOCUMENTS/Charters/INTERNATIONAL_CULTURAL_TOURISM_CHARTER.pdf [Erişim:10.06.2017] ve Türkçe tercümesi için bkz: “Uluslararası Kültürel Turizm Tüzüğü”, www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_0473172001407841550.pdf

6. “ICOMOS ISC Cultural Tourism - International Expert Symposium”, www.icomos.org/en/get-involved/stay-informed/calendar/g-5-4h771re49sa9q014h7jm4bh6jc_20170418 [Erişim:10.06.2017]

7. Etkinliklerin yapıldığı kentlerdeki ICOMOS Türkiye Milli Komitesi üyelerinin koordinatörlüklerinde ve yerel kurum ve kişilerin katkılarıyla düzenlenen bu etkinliklerin ayrıntıları için bkz: www.icomos.org.tr/?Sayfa=Kapaklar&dil=tr [Erişim:10.06.2017]

8. “UNWTO Tourism Highlights, 2016 Edition”, mkt.unwto.org/publication/unwto-tourism-highlights-2016-edition [Erişim:10.06.2017]

9. “Sustainable Development Goals”, sustainabledevelopment.un.org/sdgs [Erişim:10.06.2017]

10. Türkçe özet için bkz: “2030 Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri”, unesco.org.tr/dokumanlar/duyurular/skh.pdf [Erişim:10.06.2017]

11. “Tourism and the Sustainable Development Goals”, www.e-unwto.org/doi/book/10.18111/9789284417254 [Erişim:10.06.2017]

12. “The tourism sector and the SDGs. Responsible tourism, a global commitment”, ethics.unwto.org/publication/tourism-sector-and-sdgs-responsible-tourism-global-commitment [Erişim:10.06.2017]

13. “Tourism and the SDGs”, icr.unwto.org/content/tourism-and-sdgs [Erişim:10.06.2017]

14.  “Why Tourism”, www.tourism4development2017.org/why-tourism [Erişim:10.06.2017]

15. UNESCO World Heritage and Sustainable Tourism Programme”, whc.unesco.org/uploads/activities/documents/activity-669-6.pdf [Erişim:10.06.2017]

16. Dinçer, İclal; Enlil, Zeynep, 2016, “İstanbul’da Sürdürülebilir Turizm Arayışında Arkeolojinin Sundukları: Sınırlar ve Potansiyeller”, Heritage in Context II: Archäologie und Tourismus / Archaeology and Tourism / Arkeoloji ve Turizm, ARKEOLOJİ ve TURİZM - zor bir ortaklık, Almanya Federal Cumhuriyeti Büyükelçiliği Alman Arkeoloji Enstitüsü, 27-28 Kasım 2014, İstanbul (yayına hazır).

17. Dinçer; Enlil, 2016.

18. “UNESCO World Heritage Sustainable Tourism Toolkit”, whc.unesco.org/sustainabletourismtoolkit/how-use-guide [Erişim:10.06.2017]

19. Dinçer; Enlil, 2016. Bu konuda ayrıca bkz; Enlil, Zeynep; Dinçer, İclal (ed.), 2015, “Dosya: Geleceğini Turizmde Arayan İstanbul: Gerilimler, Çelişkiler”, Mimar.ist, sayı:53, ss.25-59.