DOSYA
Hıfzıssıhha Enstitüsü Kimyahane ve Bakteriyoloji Binası’ndan
Sağlık Müzesi ve Kütüphanesi’ne*
Mehmet Emin Yılmaz, Y. Mimar, Restorasyon Uzmanı
Hasan Fevzi Çügen, Mimar
Ankara’nın Sıhhiye semtinde bulunan Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı’na ait eski yapılar, Cumhuriyet döneminin ilk sağlık yapılarıdır. (Resim 1) Günümüzde “D Blok” olarak adlandırılan iki katlı yapı, Hıfzıssıhha müessesesinin ilk binası olan eski “Kimyâhane ve Bakteriyoloji” (1) binasıdır. Avusturyalı mimar Theodor Jost tarafından tasarlanan yapı, 1928-30 yılları arasında Redlich und Berger firması tarafından inşa edilmiştir. (Resim 2)
Hıfzıssıhha Müessesesi, Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk sağlık bakanı olan İbrahim Refik Saydam (1881-1942) tarafından (Resim 3), 1924 yılında Sivas ve Ankara’da kurulan kimyahanelerin birleştirilmesi ve 17 Mayıs 1928 gün ve 1267 sayılı yasa taslağıyla “Merkez Hıfzısıhha Enstitüsü” adıyla kurulmuştur. Enstitünün ilk kadrosu, 14 uzman ile 40 yardımcı personelden oluşmaktaydı. Kimyahane ve Bakteriyoloji Binası’nın yapılması tartışılırken TBMM’deki konuşmalarında Refik Saydam ileriyi görerek şöyle demiştir: “İşte ben bu imânla üzerime aldığım vazifeyi yürütmeye çalıştım ve çalışıyorum. Kurduğum tesisleri göze büyüterek ‘acaba Refik Bey bu binalarda cirit mi oynatacak?’ diyenler oluyor. Hâlbuki ben, yakın bir gelecekte bu tesislerin ihtiyaca kifayet vermeyeceğine inanıyorum.” (2) Kimyahane ve Bakteriyoloji Binası’nın yapımından sadece iki yıl sonra enstitüye iki yapı daha (Hıfzıssıhha Okulu ve Serum Müessesesi) eklenmiştir. (Resim 4)
Amerikan Rockefeller Vakfı’nın yardımıyla meydana getirilen Hıfzıssıhha Enstitüsü, modern cihazlarıyla ilk dönemin sağlık hizmetleri alanındaki önemli girişimlerindendir. Başlandığı 1928 yılında “Kimya”, “Bakteriyoloji”,” İmmünabiyoloji” ve “Farmakodinami “olmak üzere dört şubeden oluşuyordu ve çalışanların sayısı sınırlıydı. (Resim 5, 6) İlk yapılan ve Theodor Jost’un tasarımı olan Bakteriyoloji Kimyâhane (Aşı Üretim) Binası, sonra inşa edilen Robert Oerley’in projelendirdiği Hıfzıssıhha Okulu ve T biçimli Merkez Bina (Serum Müessesesi) büyük bir orta avlunun üç yanına yerleşmişlerdir. Merkez Bina’nın arkasındaki 16 daireli lojman ile Aşı Üretim Merkezi’nin arkasındaki ahırlar da Oerley tarafından tasarlanmış ve aynı yıllar içinde gerçekleştirilmiştir. (Resim 7)
Kimyahane ve Bakteriyoloji Binası
Kimyahane ve Bakteriyoloji Binası, simetrik düzende arkada prizmatik, önde yarım silindir biçimli uzantılarıyla, 3 katlı bir blok ve 2’şer katlı yan kollar ile yine aynı yükseklikteki iki, üç kütle ile eklemlenmiştir. Girişin bulunduğu orta kütle, yarım daire kesitli uzantısı ve aynı çembersel biçimi izleyen merdivenleri ile o yılların bir özelliğini yansıtmaktadır. İlginç tasarımlı demir kapının (
Resim 8) üstünde, enstitüyü simgeleyen yüksek kabartma kadın atlet figüründe, 1930’lardaki heykel sanatının kaba yalın çizgileri gözlenmektedir. Beyaz renkli ortak bordürlerle birleştirilerek şerit görünümü verilen pencereler, yanlardaki kütlelerin üst sıra pencerelerinin gölgeliği ile gri serpme sıvalı yüzeyler, dönemin kalıplaşmış diğer özellikleri arasındadır. 1929–32 yılları arasındaki ikinci etapta gerçekleştirilen enstitünün diğer iki yapısı ile yakındaki Profesörler Lojmanı’nın çatıları, üçgen ışıklıkları ile kiremit kaplı eğimli çatılar oldukları halde, farklı bir üslup sergileyen ilk binanın öndeki uzantısı dışındaki kütlelerini örten az eğimli çatı, yükseltilen duvarların arkasında gizlenmiştir. (3)
Theodor Jost tarafından tasarlanan Hıfzısıhha Enstitüsü Bakteriyoloji Binası’nı “iki kollu ve art deco tarzı tek katlı bir yapı” olarak tanımlayan Nicolai, orta bölümde, kapı üzerindeki dışbükey duvarda bulunan, sağlığı Yunan Mitolojisi’nde Asklepios’un kızı olarak bilinen tanrıça (4) Hygenia (Sağlık) adlı kabartmanın, Avusturyalı heykeltraş Wilhelm Frass’a ait olduğunu belirtir. (5) Heykelin sol alt köşesinde “1927 W. FRASS” yazılıdır. (Resim 9)
Mimarlık okullarında yayılan ve Oerley’in aktardığı bir söylenti espriye göre de, “Yapının nasıl görüneceğine, duruşunun nasıl olacağına, mimari nesnenin moda ile şakanın biraraya gelişi olduğuna inanan Viyanalı genç mimar Theodor Jost karar vermiştir!” (6) Bina 47,80 metre eninde, 53,31 metre boyunda, girişini batıdan alacak biçimde, Hıfzıssıhha Yerleşkesi’nde sonradan Oerley tarafından oluşturulacak avluyu tanımlamaktadır. Plan düzenlemesine göre yarı gömük bodrumda yer alan laboratuarlar, dışarıdan izlenilebilen geçirgen ara bölmelerle ayrılmışlardır. İleri denebilecek bir anlayışın ürünü olan bu düzenlemenin yanı sıra ilk kez bu yapıda üzerinde “C. Leins & Co.-Stuttgart” damgası göze çarpan yerleşik stor güneşlikler bulunmaktadır. (7)
Yapının girişindeki dışbükey duvarda bulunan tanrıça Hygenia (Sağlık) kabartması, bu binadaki gibi kabartma şeklinde ya da heykel olarak Avrupa’da da kullanılmıştır. (Resim 10) Kabartma olarak Hollanda Groningen Hijyen Laboratuarı’nda (Laboratorium voor Hygiene 1883), Hıfzıssıhha Binası’nda olduğu gibi giriş kapısının üstünde yer almaktadır. Ayrıca Almanya Hamburg Borse’de ve İskoçya Edinburg’da da heykel olarak kullanılmıştır.
Eski Kimyahane ve Bakteriyoloji Binası, simetrik plan şemasına sahiptir. (Resim 11-13) Yapının ana giriş eksenine dik olarak kuzey-güney doğrultusunda yerleştirilmiş büyük koridorlar, yüksek tavanlı laboratuarlarla sonlanır. Koridorların her iki yanında da personel odaları ve küçük laboratuarlar yer alır. (Resim 14a-d)
Bodrum katta, “difteri ve bakteri aşıları” hazırlama ve araştırma laboratuarları ile bunların gerekli teçhizatının yer aldığı mekânlar bulunmaktadır. Giriş katta, “boğmaca aşısı” hazırlama laboratuarı ile diğer laboratuarlar ve ofisler yer almaktadır. Yapının arka cephesinde, giriş eksenine paralel konumlanan 2 katlı kütlede ise bilgisayar odası ve konferans salonu bulunmaktadır. Binanın girişindeki dairesel kütlede ise tavan yüksekliği nispeten daha alçak ofis mekânları yer alır. Bodrumdaki laboratuar katının altında, tâli merdivenle ulaşılan tesisat odası ve doğrudan dışarıya kaçışı bulunan sığınak bulunmaktadır. Çatının en üst kotunda ise rüzgâr yönünü gösteren iki demir kule yer alır. Yapının ana girişindeki demir kapının dışındaki diğer tüm kapılar ahşap doğramadan imal edilmiştir. Büyük laboratuar girişindeki kapılar çift kanatlı, diğerleri ise tek kanatlı olmak üzere iki tip kapı görülür. Mekânın işlevine göre bazı kapılarda ahşap doğramayla beraber cam da kullanılmıştır. Yapıdaki pencere boyutları, mekânların tavan yükseklikleriyle doğru orantılıdır. Zemin kattaki büyük laboratuarların pencereleri 2,15 x 2,95 metre ölçülerindeyken, zemin kattaki diğer mekânların pencereleri 1,30 x 1,90 metre ölçülerindedir. Bodrum kattaki pencerelerin genişlikleri üst kattakilerle aynı olmasına rağmen yükseklikleri 1,40 metredir. Pencerelerde demir konstrüksiyonlu ahşap storlar bulunmaktadır.
Binanın yapımında kullanılan ana malzemeler tuğla ve betondur. Cumhuriyet dönemi yapılarının çoğunda olduğu gibi, bu yapı da betonarme asmolen döşemeler ve klasik ateş tuğlasından yapılan taşıyıcı duvarlarla oluşan karma bir taşıyıcı sisteme sahiptir. Doğu batı aksındaki büyük holde alt katın da ışık alması amacıyla, döşemede cam tuğla kullanılmıştır. Kapı ve pencere doğramaları ile storlar ahşaptır. Laboratuarlardaki tezgâhlarda demir ve seramik kaplama kullanılmıştır. Yapının özgün halinde teras olan çatıya yakın zamanda ahşap konstrüksiyonlu Marsilya tipi kiremit kaplamalı çatı eklenmiştir.
Türkiye’de Sağlık Müzeleri
Türkiye’de örnekleri çok az olan sağlık müzelerinin ilki Ankara Gençlik Parkı’nda (1960’lı yıllarda) faaliyete geçmiştir. (8) Kayseri Gevher Nesibe Darüşşifası ve Medresesi 1982 yılında Tıp Tarihi Müzesi olarak onarılmıştır. Günümüzde ise Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yapının Tıp Tarihi ve Vakıf Müzesiolarak yeniden düzenlenmesi planlanmaktadır. (9) 1997 yılında Edirne’deki Sultan II. Bayezid Külliyesi’nin Darüşşifa bölümü onarılarak müzeye dönüştürülmüştür. 16. yüzyılın tedavi yöntemlerinin anlatıldığı sergi mekânları, geçmişi zengin bir görsel anlatımla günümüze taşımaktadır. Edirne Sağlık Müzesi, Avrupa Konseyi 2004 Yılı Avrupa Müze Ödülü’nü almıştır. (10) Edirne'deki II. Beyazıt Külliyesi Sağlık Müzesi'nden sonra Türkiye'nin ikinci sağlık müzesi, Bursa Sağlık Müzesi'dir. Ali Osman Sönmez Onkoloji Hastanesi bünyesinde 2006 yılında ziyarete açılmıştır. Müzede, şehirdeki hekimler, İl Sağlık Müdürlüğü ve Bursa Kent Müzesi'nden elde edilen tıbbi cihaz ve malzemeler sergilenmektedir. (11)
Hıfzıssıhha Enstitüsü Sağlık Müzesi ve Kütüphanesi
Hıfzıssıhha Enstitüsü’nün Kimyâhane ve Bakteriyoloji Binası, son yıllarda (özellikle) bodrum katının kullanılmamasından dolayı büyük bir depo halindedir. Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı tarafından yapının, Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze kadar geçen süreçteki sağlık çalışmalarını sergileyen bir Sağlık Müzesi ve sağlık alanında akademik bir kurum kütüphanesine dönüştürülmesi kararlaştırılmış ve bu doğrultuda eserin koruma ve onarım projeleri hazırlanmıştır. (
Resim 15-23)
Yapının giriş katı müze ve sergi mekânları, bodrum katı da kütüphane ve yayın bölümü olarak planlanmıştır. Farklı büyüklüklerdeki teşhir salonlarında seyyar ve sabit vitrinler tasarlanarak, 1928’den günümüze Cumhuriyet dönemindeki sağlık alanında kullanılan her türlü objenin müzede sergilenmesi planlanmıştır. Zemin katın kuzeydoğu köşesindeki küçük laboratuarlardaki özgün demir tezgâhlar ve camekânlarının bakımı yapılarak korunacaktır. Laboratuar aletleri ve cansız mankenlerle 1928 yılındaki çalışma ortamı oluşturularak sergilenecektir. Günümüzde kütüphanenin bir köşesinde sergilenen Refik Bey’in çalışma odası ve kişisel eşyaları da ayrı bir odada sergilenecektir. (Resim 24)
Binanın bodrum katındaki kütüphanenin, Sağlık Bakanlığı bünyesindeki merkez kütüphaneyle birlikte lisansüstü eğitime yönelik akademik bir araştırma kütüphanesi olarak faaliyet göstermesi planlanmıştır. Kütüphanede ayrıca bir de “nadir eserler kitaplığı” yer alacaktır. Kurum bünyesinde bulunan yayın bölümü ve depolar da bu katta yer almaktadır.
Hıfzıssıhha Sağlık Müzesi, müze işlevinin yanı sıra sergi salonu, kütüphane ve yayın bölümü, konferans salonu, eğitim salonu ve sinevizyon odası ile bir “kültür merkezi” olarak faaliyet gösterecektir.
NOTLAR
Yapının Künyesi
Özgün Adı : Hıfzıssıhha Enstitüsü Kimyahane ve Bakteriyoloji Binası
Güncel Adı : Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı, D Blok
Yeri : Ankara, Sıhhiye, Cemal Gürsel Caddesi
Yapım Yılı : 1928-30
Mimar : Theodor Jost (Avusturya)
Müteahhit : Redlich und Berger firması (Viyana)
Hıfzıssıhha Sağlık Müzesi Projesi Künyesi
İşveren : TC Sağlık Bakanlığı, RSHMB
Kontrol : Ankara Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü
Onay : Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu
Proje Yılı : 2009-10
Proje Müellifi : Asır Proje Restorasyon Mimarlık Ltd. Şti., Rölöve, Restitüsyon, Restorasyon, Teşhir-Tanzim Projeleri, Mehmet Emin Yılmaz (Y. Mimar, Restorasyon Uzmanı), Hasan Fevzi Çügen (Mimar)
Elektrik Tesisat Projeleri: Oğuz Orhan (Elek. Elektr. Müh.)
Mekanik Tesisat Projeleri: Cemal Karakaş (Mak. Müh.)
1. Kimyahane ve Bakteriyoloji Binası’nın Sağlık Müzesi ve Kurum Kütüphanesi’ne dönüştürülmesi amacıyla rölöve, restitüsyon, restorasyon ve tesisat projeleri 2009-10 yılları arasında Asır Proje Restorasyon Mimarlık Ltd. Şti. tarafından hazırlanmış ve Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü’nün 12.02.2010/4862 ve 26.02.2010/4899 tarihli kararlarıyla onaylanmıştır. Projede, Mehmet Emin Yılmaz (Y. Mimar), Hasan Fevzi Çügen (Mimar), Oğuz Orhan (Elk. Eln. Müh.) ve Sedat Şahin (İnşaat Teknikeri) görev almıştır.
2. URL3, s.24.
3. Aslanoğlu, 2010, s.209.
4. Erdoğan, Günel, Narince, 2007, ss.152-153.
5. Nicolai, 1998, s.18.
6. Nicolai, 1998, s.18.
7. Cengizkan, 2002, ss.80-93. 18 Nisan 1928 tarihli, 6454 sayılı BKK’den anlaşılmaktadır (TCBCA, 030.18.01/028.23.9 numaralı belge). Aslında bu Redlich ve Berger Biraderler firmasının Ankara’daki ilk yapısı değildir: 1926 Ağustos’unda, Ulus’taki Birinci Vakıf Apartmanı’nın inşası da zaten aynı firmaya ihale edilmiştir. Sonradan Jül Karasko’nun ünlü Belvü Palas adıyla işleteceği bu ünlü otel, 1970’lerde Merkez Bankası’nın büyütülmesi sırasında yıkılmıştır.
8. 2007-2009 yılları arasında onarılan Gençlik Parkı’nda günümüzde Sağlık Müzesi bulunmamaktadır.
9. Yapının projeleri Kayseri Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından 2010 yılında ihale edilmiştir.
10. URL1
11. URL2
KAYNAKLAR
Aslan, T. 2005, Hıfzıssıhha Albümü - 77 Yıllık Başarının Öyküsü, Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara.
Aslanoğlu, İ. 2010, Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı 1923-1938, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul.
Mimarlar Odası Ankara Şubesi, 2005, Bina Kimlikleri: Ankara Cumhuriyetin 25 yılı, Mimarlar Odası Ankara Şubesi Yayınları, Ankara.
Aslanoğlu, İ. 1992, “1923-1950 Yılları Arasında Ankara’da Çalışan Yabancı Mimarlar”, Ankara Konuşmaları, Mimarlar Odası Ankara Şubesi Yayınları, Ankara.
Cangır, A. 2008, Cumhuriyetin Başkenti, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara.
Cengizkan, A. 2002, “Robert Oerley (1876–1945) Söylemsel Dönüşümler Döneminde Ankara’da Viyanalı Bir Mimar”, Arredamento Mimarlık, sayı: Ocak 2002.
Erdoğan, A., G. Günel ve M. Narince, 2007, Cumhuriyet ve Başkent Ankara, Ankara Kültür ve Tarih Dizisi, cilt:4, Ankara Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Ankara.
Nicolai, B. 1998, Moderne und Exil: Deutschsprachige Architekten in der Turkei 1925-1955, Verlag für Bauwesen, Berlin. [Türkçe olarak: B. Nicolai, 2011, Modern ve Sürgün: Almanca Konuşulan Ülkelerin Mimarları Türkiye’de, 1925-1955, (çev.) Yüksel Pöğün Zander, Mimarlar Odası Yayınları, Ankara.]
Renda, G. ve A. Durukan, 2004, Ankara Başkentin Tarihi, Arkeolojisi ve Mimarisi, Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları, Ankara.
URL1: Edirne Sağlık Müzesi internet sitesi, http://saglikmuzesi.trakya.edu.tr/ (Erişim tarihi: 30 Mart 2011)
URL2: Bursa Büyükşehir Belediyesi internet sitesi, http://www.bursa.bel.tr/bursa-saglik-muzesi/sayfa/768/ (Erişim tarihi: 30 Mart 2011)
URL3: Aydıntuğ, Y.S., H. Kayhan, A. Altunsoy ve M. Uçar, “İbrahim Refik Saydam (1881-1942)”, http://www.scribd.com/doc/6687527/REFIK-SAYDAM (Erişim Tarihi: 20 Eylül 2009)
Bu icerik 17782 defa görüntülenmiştir.