Avrupa Komisyonu, pek çok çevre sorunuyla karşılaşan Avrupa Topluluğu için yerel yönetimlerin çevreyi iyileştirme ve kentlinin yaşam kalitesini arttırması amacıyla Avrupa Yeşil Başkenti (AYB) Ödülleri’ni kurgulamıştır. 2010’dan beri, her yıl bir Avrupa kentine AYB unvanı verilmeye başlanmıştır. Bu yeni unvan şu özelliklerdeki kentlere verilmektedir (1):

• Yüksek çevre standartlarına erişmedeki tutarlı ilerleme,
• Çevrenin iyileştirilmesinde ileri teknikler uygulama ve sürdürülebilir gelişme konusunda hedefleri bulunma, azimli kararlılık sergileme,
• Diğer kentlere ilham verecek model olma ve iyi uygulamaları diğer Avrupa kentlerine yayma.

AYB fikri, Talinn’de 2006’da yapılan bir toplantıda oluşmuştur. 2010’de 21 AB başkenti ve 40 Avrupa kenti bu protokolü benimsemiştir. AYB seçim panelinde Avrupa İklim Vakfı, IPCC, Danimarka Teknik Üniversitesi Ulaşım Bölümü, Avrupa Çevre Ajansı, Danimarka Ulusal Çevre Araştırmaları Enstitüsü, Lizbon Teknik Enstitüsü ve AB Komisyonu bulunmaktadır. Aday kentler, seçim paneline eylem planlarını, yönetmelik ve bütçelerini, salım ölçümlerini ve diğer destek belgeleri sunmaktadır. 2010 ve 2011 yılı ödülleri için 35 kent başvurdu. 2012 ve 2013’te başvuru sayısı 17 idi. 2010 yılı Stockholm, 2011 yılı Hamburg, 2012 yılı Vitoria-Gasteiz ve 2013 yılı ödülü ise Nantes kentlerinin oldu. (2) Başvurular karşılaştırıldığında ödüllü kentlerin, genelde 1 milyon nüfustan az, karbondioksiti azaltmada başarı elde etmiş, toplu taşımda, yenilenebilir enerjide yenilikçi yaklaşımlarıyla öne çıkmış, yeşil sistem kurma çabaları, atık ve su yönetimiyle bu unvana sahip kentler olduğu görülmekte.

AYB Jürisi’nin belirlediği 12 kritere göre bu unvanı alan 4 kentin benzerlikleri ve farklılıkları şöyledir:

• İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE KARŞI YEREL KATKI

Her dört kentin de iklim eylem planı bulunmaktadır. 2020 yılına kadar CO2 salınımlarını % 20-40 oranında azaltmak isteyen bu kentlerden Hamburg, 2050 yılı hedefli bir master plan ortaya koymakta, Stockholm ise 2050’ye kadar fosil yakıtlardan bağımsız hale gelmeyi hedeflemektedir. Hamburg’ta belediyenin İklimi Koruma Yasası’yla birlikte uyum programları, özel sektörle eko-işbirliği ağı ve İklimbilim Araştırma Merkezi’nin kurulması dikkat çekicidir. Her dört kentte 2005’ten itibaren CO2 ölçümleri yapılarak yıllık envanterleri çıkarılmaya başlanmış, CO2 salınımında ciddi düşüşler kaydedilmiştir. Nantes’te eylem alanlarında anket uygulaması ve haneleri izleme sürmektedir.

Yenilenebilir enerji konusunda bu kentlerde güneş, rüzgâr ve biyogaz enerjisi gibi sistemlere ciddi yatırımlar yapılmaktadır. Stockholm ve Vitoria-Gasteiz’da atıktan elde edilen enerjiyle tüm kente merkezî ısıtma-soğutma sistemi kurulmuştur. Hamburg’da 1997’den beri devlet desteğiyle 36.000 m2 güneş kolektörü, 1MW PV, biyoenerji ve kojenerasyon tesisleri yapılmıştır. Hamburg’un yerel bir enerji hizmet sağlayıcısı bulunmaktadır. Yenilenebilir Enerji Kümesi’nde yüzlerce firma çalışmaktadır. Nantes’in Ile de Nantes yerleşiminde PV santrali kurulmuştur. Vitoria-Gasteiz’da ise sürdürülebilir enerji eylem planlarında kamu binaları ve konutlarda biyogaz, güneş ve rüzgâr enerjisi yanında jeotermal ve kojenerasyon sistemleri teşvik edilmektedir. (Resim 1, 2)

Binalarda alınan tedbirlere bakıldığında, her dört kentte yeni yapılaşmada enerji verimliliğine, mevcut binalarda enerji tasarrufuna önem verilmektedir. Hamburg’da belediye desteğiyle son 10 yılda 65 bin konutun enerji performansı yükseltilmiş, Konut Geliştirme Kredi Kurumu’nca konutlara destek sağlanarak CO2 azaltılmıştır. Nantes’te pek çok ekolojik sosyal konut inşa edilmiştir. Vitoria-Gasteiz’da ise kamu binalarında en az B sınıfı enerji sertifikası şart olmuştur.

2. YEREL ULAŞIM

Bu kentlerde yaya, otobüs, bisiklet ve raylı sistem kentsel yolculuklarda ciddi bir paya sahiptir. Her dört kentte kentliler toplu taşım duraklarına en fazla 300 metre mesafededir. Bu kentlerin merkezlerinde trafik azaltma tedbirleri uygulanırken kentin % 25’i de yaya mekânlarına ayrılmıştır. Metroyla bağlantılı otobüs ağı vardır. Vitoria-Gasteiz’da tramvay, Nantes’te tahsisli otobüs yolları bulunmaktadır. Her iki kentte de park et - devam et istasyonları yaygındır. Bu kentlerdealternatif yakıtlı taşıtlar önemlidir. Stockholm’de biyogaz ve etanol hibrid otobüsler, Hamburg’da yakıt hücreli olanlar, Vitoria-Gasteiz’da ise elektrikli araçlar buna örnektir. Ayrıca Vitoria-Gasteiz ve Nantes’te araba paylaşımı sistemi bulunmaktadır. (Resim 3-5)

Bisiklet konusunda bu kentlerde 2006’dan beri belediyelerin sağladığı bisiklet sistemi bulunmaktadır. Tüm kenti saran bisiklet ağı vardır. Vitoria-Gasteiz’da bisikletle hareketlilik master planı hazırlanmıştır. Bisiklet kullanıcıları ve öğrenciler için broşürler, internette bisiklet hattı plancısı, bisiklet kayıt sistemi ve toplu taşım aktarım şemaları bulunmaktadır. (Resim 6, 7)

3. HALKA AÇIK YEŞİL ALANLARIN VARLIĞI: DOĞA VE BİYOÇEŞİTLİLİK

Bu kentlerde yeşil sistem kurulmuştur. Stockholm’de yeşil sistem parmaklar halinde kent içine sokulmaktadır. Hamburg’da kent merkezinden dışarı doğru yeşil halkalar biçiminde genişlemektedir. Vitoria-Gasteiz, 300 km2’lik bir yeşil kuşağa sahiptir. Nantes’in de % 60’ı yeşil alandır. Sulak alan, ormanlar ve nehirler arasında bisiklet ve yürüyüş yolları bulunmaktadır. Vitoria-Gasteiz’da yeşil alanlarda enerji etkin bir aydınlatma sistemi bulunmaktadır. Flora ve fauna koruma çabaları içinde Vitoria-Gasteiz’da parklarda kuş çeşitliliğini ölçüm çalışmaları, Nantes’de ise arı gözlem ağı bulunmaktadır. (Resim 8, 9)

Kişi başına düşen yeşil miktarı bu kentlerde 20-40 m2 civarındadır. Vitoria-Gasteiz’da su bitkileri parkı, biyoçeşitlilik bahçesi ve ekomarketler bulunmaktadır. Bu kentlerde kentsel tarıma önem verilmekte, kent bahçeciliği ve çiçekçilik desteklenmektedir. Vitoria-Gasteiz’da belediyenin yerel üretim bahçesi bulunmaktadır. Nantes’te belediye malçlama yaparak (bitki köklerini otla örterek nemli tutma) sulamayı azaltmıştır. Halkın çiftçilerle cumartesi gününü geçirme programı vardır.

4. HAVA KALİTESİ

Bu kentler AB Direktifleri’ne uyum sağlamakta, zararlı gaz ölçümleri yapmaktadır. Vitoria-Gasteiz’da Hava Kalitesi Yönetim Planı bulunmaktadır. Bu kentte binalarda yenilenebilir enerji kullanımı, ulaşımda toplu taşım, bisiklet ve çevreci yakıtlar sayesinde % 70 oranında iyi hava kalitesine ulaşılmıştır. Nantes’de ise Atmosfer Koruma Planı ve Kentsel Yolculuk Planları sayesinde hava kalitesi ölçümleri yapılmakta, bu bilgiler internetten halkla paylaşılmaktadır.

5. GÜRÜLTÜ KİRLİLİĞİ

Gürültü kirliliğinin önlenmesi için bu kentlerde gürültü ölçümleri yapılmakta, gürültü haritaları çıkarılmaktadır. Stockholm, Ulaşımda Sakin Kent AB Projesi üyesidir. Hamburg, otobanlarda yoğun yeşillendirmeyle gürültü kirliliğini önlemeye çalışmaktadır. Vitoria-Gasteiz’da gürültü yönetmeliğince sanayinin konutlardan uzağa taşınması, araya tampon bölge konulması söz konusudur. Nantes’de ise Gürültü Eylem Planı’nca çalışma alanlarından, ulaşım ve eğlenceden kaynaklı gürültüler için tedbirler alınmaktadır.

6. ATIK ÜRETİMİ VE YÖNETİMİ

Bu kentlerde atıkları ayrı toplama ve geri dönüşüm gerçekleştirilmektedir. Cam, kâğıt, metal ve plastiğin yanı sıra atık yağ, pil ve elektronik atıkları ayrı toplama hizmeti vardır. Mutfak atıklarının biyogaz olarak değerlendirilmesi desteklenmektedir. Vitoria-Gasteiz’da belediye, AVM’lerden gelen organik atıkları kendi kompost alanında değerlendirmektedir. Nantes’te konutlara kompost kutuları dağıtılarak binlerce hanenin kompost yapması sağlanmıştır. İkinci el kıyafet ve eşyaların toplanarak tamir edilip satışının yapılması da STK’lar tarafından yapılmaktadır. Stockholm’ün Hammarby Sjöstad semtinde, Vitoria-Gasteiz’da tarihî merkezde ve üç yeni mahallede yeraltı borularıyla vakum kontrollü atık toplama sisteminin bulunması tam bir yeniliktir. Vitoria-Gasteiz’da 23 milyon Euro harcanmış bu sistem, 40 km uzunluğundadır ve beş ayrı geri dönüşüm istasyonuna gitmektedir. Bu kentlerde Atık Yönetim Planı çerçevesinde tüm atıkların yarısını geri dönüştürme, mutfak atığını azaltma hedefleri bulunmaktadır. (Resim 10)

7. SU TÜKETİMİ

Bu kentlerde su tüketimini ve kaçakları azaltmak için altyapıda önemli yatırımlar bulunmaktadır. Tasarruf planları daha temiz su için yeni standartlar içermektedir. Hamburg ve Vitoria-Gasteiz’da su kalitesini uzaktan izleme ve akıllı sayaç sistemleri kurulmuştur. Vitoria-Gasteiz’da Futura Planı’nca 25 ayrı sektörde su tasarruf cihazlarının ve bahçe sulamasının denetimi yapılmaktadır. Nantes’te ise planlarla kapalı su döngüsünün oluşturulması hedeflenmiştir. Vitoria-Gasteiz’da yeni su teknolojileri anlatan broşürler dağıtılmaktadır. Nantes’te konutlara dağıtılan eko-kutuyla bilgilendirme yapılmakta, aşırı tüketim bildirimleriyle aboneler uyarılmaktadır.

8. ATIKSU ARITMA

Nantes’te atıksu ve yağmursuyu master planı bulunmaktadır. Her 4 kentte de atıksu arıtma tesislerinde kontroller devam etmektedir. Hamburg’da arıtma tesislerinden çıkan çamurdan amonyağı kaldırıp enerji elde etme yoluna gidilirken, Nantes’te ise arıtma çamuru güneş enerjili kurutma istasyonundan geçerek kompost olarak tarlalara gitmektedir. Nantes’te 2008’de atıksu büyük oranda arıtılmıştır. Hamburg su döngüsünde atıksu, merkezî sistemde konutların ısıtmasında kullanılmaktadır. Ayrıca yağmursuyu uyum projeleri yapılmaktadır. Vitoria-Gasteiz’da tesislere okul ziyaretleri yapılmaktadır.

9. BELEDİYENİN ÇEVRE YÖNETİMİ

Belediyeler kendi binalarında ve diğer kamu binalarında enerji tasarrufu tedbirleri almıştır. Stockholm’de enerji etkin ampuller, kazan ve buzdolabı değişimleri, Vitoria-Gasteiz’da ısıtma, havalandırma ve sıcak su donanımlarının enerji etkin hale getirilmesi, kojenerasyon ve PV uygulamaları, başlıca tedbirlerdir. Nantes’te bahçe sulamasında son 10 yılda ciddi oranda tasarruf edilmiştir. Belediye eko-ürün tercihi yaparken kâğıt, kartuş ve baskı tüketimini azaltmıştır. Stockholm Belediyesi Fen İşleri Bölümü’nde gri su geri dönüştürülmektedir. Belediyenin kendi araçlarında alternatif yakıt kullanımı desteklenmektedir. Hamburg Belediyesi’nde çevresel eğitim bölümü vardır. Vitoria-Gasteiz’da KOBİ’lerin Ekoscan sertifikası için bir merkez kurulmuştur. Nantes’te ise iklim-enerji planı, pestisit tüketimini azaltma faaliyetleri devam etmektedir. Ayrıca restoranlarda eko-gıda, tamiratta eko-ürün, eko-tekstil tercihine gidilmektedir.

10. SÜRDÜRÜLEBİLİR ARAZİ KULLANIMI

Bu kentlerde, temiz, enerji etkin, yeşil ve fosil yakıtlardan bağımsız bir kent yaratma vizyonu bulunmaktadır. Kent planlamasında yeni kavramlara örnek olarak Vitoria-Gasteiz’daki süperblok verilebilir. (3) 9 adadan oluşan bu ızgara sistemde süperblokun çevresinin araba, içinin yaya trafiği olması hedeflenmektedir. 400 x 400 metrelik adalar arası iç yollar acil hizmete ve oturanlara aittir, hız 10 km/saattir. Yaya ve bisiklet önceliği olan bu yerlerde yol üstü park etme ücreti diğer yerlerin üç katıdır. (Resim 11)

Stockholm, Hamburg ve Nantes’te örnek eko-mahallelerkurulmuştur. Stockholm’deki Hammarby Sjöstad, terkedilmiş liman bölgesinin yenileme alanı olarak 2015’te tamamlanacaktır. Projenin hedefi eko-döngüyle sıfır atıktır. Hamburg’taki HafenCity, terkedilmiş sanayi bölgesi yenilemesi olarak 1,57 km2 alanıyla, 5.500 konut ve 40.000 işyeri barındıracaktır. Alanda karma kullanımlı yeşil sertifikalı binalar olacaktır. Ile de Nantes bölgesi ise yine terkedilmiş sanayi bölgesi olarak 350 hektarlık bir alanda 20.000 kişilik yerleşimdir. Amaç yoğunlukları artırıp sosyal bir karma desen yaratmaktır. Bu alanda merkezî ısı sistemi, AB projeleri desteğiyle eko-inşaat çalışmaları ve kiralık sosyal konut yapımı devam etmektedir. Kompakt kente ulaşmak için düşük yoğunlukların 100 k/ha’a yükseltilmesi istenmektedir. Dönüşüm kapsamında Vitoria-Gasteiz’da kirletici sanayileri taşıma, karma kullanımla konut tasarımı tedbirleri alınmış, eski konutlarda enerji verimliliği projeleri geliştirilmiştir. (Resim 12, 13)

11. DİĞER ÖLÇÜMLER

Bu kentler, enerji, güneş, yeşil filo, eko-kentler, tarihî merkezi koruma üzerine pek çok ödüller almıştır. Stockholm, 2008 Enerji Küresel Ödülü, Avrupa Kamu Sektörü Yeşil Filo ve Baltık Denizi Su Ödülü almıştır. Hamburg, Güneş ve Pasif Ev Ödüllerine layık görülmüştür. Vitoria-Gasteiz, 1996 ve 2002’de Habitat En İyi Uygulama Ödülleri, AB Kültürel Miras Ödülü, 2006’da İklim için Ulusal Kent Ağları Ulaşım Ödülü, 2010’da kent merkezi rehabilitasyonu için Europa Nostra Ödülü, yeşil kuşakla ilgili 2004’te Yaşam Çevresini Geliştirmede En İyi Uygulama Ödülü almıştır. Nantes’in ise Uluslararası Eko-kentler Ödülü bulunmaktadır. 2007’de Stockholm’de İklim Paktı yapılmıştır. Nantes ise iklim değişikliği ve enerji konusunda Eurocities çalışma grubundadır, iklim müzakerelerinde yerel yönetimler sözcüsüdür.

12. DENEYİM VE UYGULAMALARIN PAYLAŞIMI

Hamburg Fikir Treni, Nantes ise Uçan Sera’sıyla öne çıkmıştır. Fikir Treni, 18 Avrupa kentini gezerek sergilerle halkı bilgilendirmiştir. Nantes’teki uygulamaları paylaşmak için uçan bir sera yapılmıştır. Bu sera, Avrupa kentlerinin meydanlarında havalanmaktadır. Tüm kentlerde AYB konferansları, etkinlikleri yapılarak Dünya Fuarları’na AYB Pavyonları kurulmuştur. Dünya Saati, Yeşil Hafta, Yeşil Enerji, Hareketlilik Haftaları ile Arabasız Gün etkinlikleri kutlanmaktadır. Yapılan konferanslar eko-kentler, enerji verimliliği, bahçecilik, atık, doğa, gürültü ve biyoçeşitlilik üzerine yoğunlaşmıştır. Sergiler ise enerji ve su tasarrufu kampanyaları, yürüyüş ve bisiklet haritaları, yeşil bina ve doğa koruma üzerinedir. (Resim 14, 15)

Kentlerin tanıtım sunumları, başvuru dosyaları ve resmî internet sayfalarında yer alan bilgilerden yola çıkarak bu kentlerin AYB Jürisi’nin belirlediği 12 kriteri hangi anahtar stratejilerle sağladığına yönelik özetle şu çıkarımları yapmak mümkündür:

• Karbondioksit salınımlarını düşürmede belediye-özel sektör işbirliğinin yapılması;
• Güneş, rüzgâr ve biyogazın yanı sıra hidrojen, jeotermal ve kojenerasyon sistemlerinin desteklenmesi;
• Kamu binalarında ve konutlarda eko-iyileştirme yapılması, ekolojik sosyal konutların inşa edilmesi;
• Metro, tramvay, otobüsün önemli rol oynaması, park et – devam et istasyonlarının kurulması;
• Belediyenin bisiklet sistemi sunması, alternatif yakıtlı otobüsler ve araba paylaşım sistemlerinin yaygınlaştırılması;
• Yeşil sistemin geliştirilmesi, bisiklet ve yürüyüş güzergâhlarının yapılması;
• Biyoçeşitlilik gözlem ağlarının kurulması, eko-pazarların, yerel üretimin desteklenmesi;
• Hava Kalitesi Yönetim Planları’nca denetim yapılması, gürültüyü önlemede tampon bölgeleri yaratılması;
• Cam, kâğıt, metal ve plastiğin yanı sıra atık yağ, pil, elektronik, kıyafet ve eşyaların değerlendirilmesi, kompost yapımının desteklenmesi;
• Gelişme alanlarında yeraltı vakum kontrollü atık toplama sisteminin kurulması, atık yönetim planlarının yapılması;
• Su tasarrufu planlarının yapılmasıyla su tüketimini, kaçakları azaltmak, yeni teknolojileri abonelere anlatmak, aşırı tüketim bildirimlerini yaparak uyarmak;
• Atıksu arıtma ve yağmursuyu planlarının yapılması, atıksuyun konut ısıtmasında kullanılması, arıtma tesislerinden çıkan çamurdan enerji temini;
• Belediyelerin eko-ürünler kullanması, binalarında aydınlatma, ısıtma ve havalandırmada yenilenebilir enerji sağlanması;
• Belediyenin araç filosunda alternatif yakıtın teşviki;
• KOBİ’lerle eko-teknoloji projeleri yapılması, iş kümelerinin kurulması, mahallelerde enerji planları yapılması, sürdürülebilir tüketim için eko-ürünlerin tercihi;
• Terkedilmiş sanayi bölgelerinin yenilenmesiyle örnek eko-mahalleler oluşturulması, karma kullanım, sosyal konut, eko-inşaat uygulamaları;
• Yoğunlukların arttırılması, eski konutlarda enerji verimliliği projelerinin yapılması;
• Dünya çapında iklim, yenilenebilir enerji, yeşil ulaşım, tarihî merkezi koruma konularında ödüller almak;
• AYB’yi tanıtım amacıyla ilginç fikirler ortaya koymak, Avrupa genelinde paylaşımda bulunmak;
• Seminer ve fuarlar yapmak, okullarda yeşil festivaller düzenlemek.

2014 AYB Ödülü için 18 kent başvurmuştur; bunlardan ikisi Bursa ve Trabzon’dur. Ancak yapılan panelde Bristol, Kopenhag ve Frankfurt kısa listeye kalmış, Trabzon ve Bursa sıralamada 17. ve 18. olarak sonda yer almıştır. Süreç sonunda Kopenhag, 2014 Avrupa Yeşil Başkenti seçilmiştir.

Trabzon kentinin gürültü kontrolü ve yerel ulaşım konusundaki çabaları, Bursa’nın ise atıksu arıtma ve su tasarrufu çalışmaları diğer kriterlere oranla daha olumlu bulunmuştur. (4) İki kentin başvurusunda iklim eylem planı, bisiklet, yeşil alanı arttırma, hava kirliliğini önleme, CO2 hesapları, geri dönüşümde çalışmalar ve eğitim faaliyetleri vaat olarak kalmış, gerçekleşme yüzdesi az olmuştur. (5) Bu iki kentte ölçüm envanterleri net ortaya koyulmalıdır. Trabzon ve Bursa’nın kısa listeye kalan Bristol’unki gibi iklim değişikliği programlarına, Kopenhag gibi organik gıda üretimi ve eko-inovasyon uygulamalarına ihtiyacı vardır. Bir zamanlar “yeşil” sıfatıyla anılan bu iki kentin yeşil ova ve vadileri yapılaşma yüzünden tahrip olmuştur. Frankfurt’un yeşil kuşak ve biyoçeşitliliği koruma çalışmalarını inceleyerek örnek alması gerekir. Trabzon ve Bursa’da kentsel yayılma yerine kompakt bir kent örüntüsü benimsenmeli, kent çeperi tarımda organik gıda üretilmeli, belediyeleri öncelikle kendi yapılarında çevreci tedbirler almalı ve eğitim faaliyetlerini arttırmalıdır. Otoyollar yeşil tampon bölgelerle ayrılmalı, kent merkezlerinde araç girişi kısıtlanmalı, bisiklet yol ağı geliştirilmeli ve altyapıda ekolojik çözümlere gidilmelidir. Türkiye’deki kentlerin en büyük eksiği çevre alanındadır, yeşil vizyonla iddialı hedeflerin konması ve parçacıl çabaların yukarıdaki stratejilerle bütünleştirilmesi gerekmektedir. 

NOTLAR

1. Avrupa Yeşil Başkent (AYB) unvanına ilişkin bilgiler için:

• AB Komisyonu AYB internet sayfası, http://ec.europa.eu/environment/europeangreencapital/index_en.htm (06.08.2012)

2. Makalenin tümünde:

Hamburg kentine ilişkin bilgiler için:

• Hamburg 2011 başvuru dosyası,

http://ec.europa.eu/environment/europeangreencapital/winning-cities/2011-hamburg/hamburg-application/index.html (06.08.2012)

Stockholm kentine ilişkin bilgiler için:

• Stockholm 2010 başvuru dosyası, http://ec.europa.eu/environment/europeangreencapital/wp-content/uploads/2011/04/Stockholms-application-for-Europan-Green-Capital-revised-version.pdf (06.08.2012)

• Stockholm AYB 2010 sunumu, http://ec.europa.eu/environment/europeangreencapital/docs/

cities/brochure_stockholm_greencapital_2010.pdf (06.08.2012)

• Stockholm AYB internet sayfası,

http://international.stockholm.se/Stockholm-by-theme

/European-Green-Capital/ (06.08.2012)

Nantes kentine ilişkin bilgiler için:

• Nantes 2013 başvuru dosyası, http://ec.europa.eu/environment/

europeangreencapital/winning-cities/2013-nantes

/nantes-application/index.html (06.08.2012)

Vitoria-Gasteiz kentine ilişkin bilgiler için:

• Vitoria-Gasteiz AYB 2012 internet sayfası, http://www.vitoria-gasteiz.org/we001/was/we001Action.do?idioma=

es&accionWe001=ficha&accion=greenCapital (06.08.2012)

• Vitoria-Gasteiz 2012 başvuru dosyası, http://ec.europa.eu/environment/europeangreencapital/docs/cities/2012-2013/European%20Green%20Capital%20Award%202012-13%20 nuevo%20estandar.pdf (06.08.2012)

3. Diaz, F. 2011, Eco-urban Design in Spain, Rammed Earth Construction Workshop, 23-28 Ağustos 2011, Ürgüp, Nevşehir.

4. AB Komisyonu AYB internet sayfası, Expert Evaluation Panel Synopsis Techical Assessment Report 2014,

http://ec.europa.eu/environment/europeangreencapital/wp-content/uploads/2011/04/MDR0763Rp00011a-Synopsis-Technical-Assessment-Report.pdf (06.08.2012)

5. 2011, Bursa Büyükşehir Belediyesi ve Trabzon Belediyesi AYB başvuru dosyası teknik özet raporları, BUSKİ, Trabzon Etüd Projeler Başkanlığı.