YENİ BİR TANIMIMIZ OLDU

Ağustos 2022’de Prag’da düzenlenen Olağanüstü Genel Kurul’da yeni müze tanımı şu şekilde ifade edildi: “Müze somut ve somut olmayan mirası araştıran, toplayan, koruyan, yorumlayan, sergileyen toplumun hizmetinde, kar amacı gütmeyen kalıcı bir kurumdur. Halka açık, erişilebilir ve kapsayıcı olan müzeler, çeşitliliği ve sürdürülebilirliği teşvik ederler. Eğitim, yararlanma ve bilgi paylaşımı için çeşitli deneyimler sunar. Etik ve profesyonel olarak, toplulukların katılımıyla çalışır ve iletişim kurar.” Günümüzün müze anlayışına tüm dünyada geçerli olabilecek bir önerme getiren yeni tanımı tam olarak kavrayabilmek için, müzenin kurumsallaşmaya başladığı dönemlerden itibaren farklı dönemlerde nasıl tanımlandığına bakmak faydalı olacaktır.

MÜZE TANIMLARININ GEÇMİŞİ

Müze kelimesinin etimolojisi antik Yunancada bilimin ve sanatın ilham perileri Musaların bulunduğu yer anlamındaki “mουσεῖον (mouseion)” sözcüğünden gelir. Geç Rönesans döneminde koleksiyonların saklandığı ve gösterildiği yerler Latince “museaum” olarak adlandırılmaya başlar.

18. yüzyıl aydınlanmasıyla entelektüel yaşamın başvuru kitapları haline gelen ansiklopediler müze açıklamasına yer veren kaynaklardır. İlk kez Ephraim Chambers’ın Cyclopaedia (1728) eserinde bahsedilen müze tanımı, yüzyıl boyunca beliren diğer ansiklopedilerde de örneğin Denis Diderot ve Jean le Rond d’Alembert’in Encyclopédie yapıtında da aynı şekilde kopyalanmıştır;[1] “Müzelerin kaynağı tartışmasız olarak güzel sanatların koruyucusu ve tanrıçaları Musalardan gelmektedir.”.[2]

19. yüzyıldan itibaren müzeler genel anlamıyla koleksiyonların korunduğu, incelendiği, sergilendiği alanlar olarak tanımlanır. Müzebilim çalışmalarının başlarında, Smithsonian Enstitüsünden George Browne Goode’un 1896 yılında yayınladığı tanımı, çağdaş müzeolojinin temellerindendir. “Müze, doğal fenomenleri ve insan eserlerini en iyi görselleştiren nesnelerin korunduğu, bunların insanların aydınlanması, kültür ve bilgilerinin artırılması için kullanıldığı kurumdur.”[3]

Müze gibi karmaşık bir kurumu tanımlamanın zor olduğunu belirten Edward Alexander, 20. yüzyıl başında Edinburgh’da İskoç Kraliyet Müzesi müdürü Douglas Allan’ın “müze, en basit biçimiyle, inceleme, araştırma ve yararlanma için nesne koleksiyonlarını barındıran yapılardır”[4] tanımını verir.

MERKEZÎLEŞEN TANIMLAR

1946 yılında UNESCO’nun himayesinde bir sivil toplum kuruluşu olan ICOM - Uluslararası Müzeler Konseyi kurulana kadar müzebilim üzerine çalışmalar yapan çeşitli akademik ve profesyonel kişi ve kurumların yaptığı yakın ama farklı tanımlar müzecilik literatürüne girmiştir. Ansiklopedilerde, sözlüklerde başta olmak üzere, geçmişe tanıklık eden nesne koleksiyonlarının temelinde toplumsal fayda için oluşturulan kurum betimlemesi nüanslarla tüm dünyadaki kaynaklarda yer alır.

ICOM’un yıllar içinde geliştirdiği tanımlar bir yana günümüzde dünyadaki birçok ansiklopedi ve sözlük tanımları müzeyi en basit haliyle sunar. TDK Güncel Türkçe Sözlük’te “Sanat ve bilim eserlerinin veya sanat ve bilime yarayan nesnelerin saklandığı, halka gösterilmek için sergilendiği yer veya yapı”[5] müzenin hem koleksiyonlar hem toplum ilişkisi bağlamlarındaki bütünsel ve karmaşık işleyişini anlatmaktan uzaktır.

Türkiye’de müzelerin bağlı olduğu Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın Müzeler İç Hizmetler Yönetmeliği madde 4’teki tanımıyla müze; “Kültür varlıklarını tespit eden, ilmi metotlarla açığa çıkaran, inceleyen, değerlendiren, koruyan, tanıtan, sürekli ve geçici olarak sergileyen, halkın kültür ve tabiat varlıkları konusundaki eğitimini, bedii zevkini yükselten, dünya görüşünü geliştirmede tesirli olan daimî kuruluştur”.[6]

Uluslararası müze tanımlarına baktığımızda ICOM’un kuruluşundan itibaren önerdiği tanımlar esas alınmaktadır.

1946 yılında yapılan tanım şu şekildedir: "Müze kelimesi, sanatsal, teknik, bilimsel, tarihi veya arkeolojik materyal bulunduran, içerisine hayvanat ve botanik bahçelerinin dahil olduğu, kütüphanelerin ise içerisinde sergi salonu bulunan kütüphaneler istisna olmak üzere dışında kaldığı halka açık tüm koleksiyonları içinde barındırır.”

1951 yılında yapılan tanımda ise: "Müze kelimesi burada genel çıkar için yönetilen, koruma, çalışma, amaçlarıyla ve özellikle, sanatsal, tarihî, bilimsel ve teknolojik koleksiyonları, botanik ve hayvanat bahçelerini ve akvaryum gibi kültürel değer unsurlarının ve nesne gruplarının öğretimleri ve haz almaları için halka sergilendiği sürekli bir kuruluş" olarak müzeleri tanımlamaktadır.

1961 yılına gelindiğinde ise tanım: "Müze, kültürel ve bilimsel önem taşıyan eser koleksiyonlarını, eğitim, çalışma ve insanlığın estetik hazzı için toplayan, koruyan, araştıran, ileten ve sergileyen, halka açık, toplumun ve toplumun gelişiminin hizmetinde olan kâr amacı gütmeyen kalıcı bir kuruluştur." şeklinde değişmiştir.

1974 yılında Danimarka'nın Kopenhag şehrinde yapılan genel kurulda tanım tekrar değiştirilmiş olup "Müze, insanoğlunun ve çevresinin kesin kanıtlarını, eğitim, çalışma ve insanlığın estetik hazzı için toplayan, koruyan, araştıran, ileten ve sergileyen, halka açık, toplumun ve toplumun gelişiminin hizmetinde olan kâr amacı gütmeyen kalıcı bir kuruluştur." şekline dönüşmüş ve bu tanım günümüze kadar değişmeden kalmıştır.

2007 yılında ise; “Müze, toplumun ve onun gelişiminin hizmetinde, kamuya açık, eğitim, çalışma ve haz amacıyla insanlığın ve etrafındakilerin somut ve somut olmayan kültürel mirasını toplayan, muhafaza eden, araştıran, ileten ve sergileyen, kar amacı gütmeyen kalıcı bir kuruluştur” şeklinde mevcut halini almıştır.[7]

TANIMLA(YAMA)MA ÖZETİ

2018 yılında müze tanımının güncellenmesi için ICOM Yönetim Kurulu’nun inisiyatifiyle kurulan “Müze Tanımı, Beklentiler ve Potansiyeller için Daimi Komite – Standing Committee for Museum Definition, Prospects and Potantials (MDPP)” çalışmalarıyla, 2019 yılının Temmuz ayında 25. Genel Konferans’ın hemen öncesinde ICOM web sayfasında yayınlanarak duyurulan yeni müze tanımı müzeler camiasında yoğun tartışmaları başlatır. 

“Müzeler, geçmiş ve gelecek ile ilgili kritik ilişki kurmamızı sağlayan, demokratikleştirici, kapsayıcı ve çok sesli alanlardır. Günümüz çatışma ve zorluklarını tanıyıp ve tanımlayarak, toplum adına korumakla yükümlü oldukları eserleri ve (kültür) örneklerini gelecek nesillerin farklı hatıraları için güvence altına alır, tüm insanlığın (bu) kültürel mirasa eşit hak ve erişimini sağlar.

Müzeler kâr amaçlı gütmez. Katılımcı ve şeffaftır, insan onuruna ve sosyal adalete, küresel eşitliğe ve insanlığın iyiliğine katkıda bulunmak ve dünyadaki anlayışı bu yönde geliştirmek amacıyla toplamak, muhafaza etmek (korumak), araştırmak, yorumlamak ve sergilemek için çeşitli topluluklarla aktif ortaklık içinde çalışır.”

Müzeyi tanımlamanın ötesinde bir “görev beyanı” sunan yeni öneri, oylamaya sunulduğunda ICOM içinde yönetimsel bir krize de yol açar. Eylül 2019’da Kyoto’da gerçekleştirilen Olağanüstü Genel Kurul’da, ICOM’un yapısını oluşturan ulusal, uluslararası ve bölgesel komitelerin yeni tanımı kabul etmek için üyeleriyle yeterli görüşmeleri gerçekleştirecek zamanları olmadığı temel gerekçesiyle tanımın oya sunulması, oy çoğunluğuyla reddedilir. Bu bir anlamda tanımın da kabul edilmemesi anlamı taşır.

2022 TANIMINA GİDEN SÜREÇ

ICOM komitelerinin yeni tanımın daha katılımcı, demokratik, paylaşımcı bir biçimde geliştirilmesi talepleriyle Şubat 2020’de ikinci bir tanım geliştirme komitesi kurulur. Hazırlık aşamaları ve ICOM yönetimindeki değişiklikler nedeniyle çalışmaların başlaması Ağustos 2020’yi bulur. “ICOM Tanım - ICOM Define” yeni adıyla çalışmalara hız veren komite, ICOM üyelerinin ulusal, uluslararası ve bölgesel komiteleri aracılığıyla bağlı oldukları tüm işleyiş yapısına yayılan bir metodoloji önerir ve uygular. COVID-19 pandemisinin dünyanın iletişim seyrini değiştirdiği aylar boyunca, çevrimiçi buluşmaların daha sık bir iletişim ortamı yaratmasının da avantajıyla seri danışma toplantıları düzenlenir. ICOM’un tüm komiteleri bu toplantılarda önerilen yöntemleri, tanımın içinde yer alması olası kavramları 4 danışma turuyla, 12 aşamada, 18 aylık bir süreçte üyelerine anketler yoluyla danışarak ICOM Tanım Komitesi’ne iletir.[8]

141 ülke ve bölgeden 40 binin üzerinde üyesi olan ICOM’un bu kadar yaygın ve demokratik bir çalışma gerçekleştirmesi gerçekten yakından izlenmesi gereken bir örnektir. Öyle ki ilk iki danışma turunun ardından komitelerden gelen, tanımın içinde yer alması önerilen kelime ve kavramların sayısı 1.659 adettir. Bu verilerin kantitatif ve kalitatif analizlerinin yapılması ve nesne / konu, eylem / işlev, değerler, hedefler gibi kavramlar altında sınıflandırılması başlı başına profesyonel bir iştir.[9]

Çalışmanın 9. aşamasında ICOM Tanım Komitesi, Şubat 2021’de önerilen kelime ve cümlelerin şekillendirilmesiyle oluşan 5 farklı tanım önerisini üyelere bildirir. Aynı yılın Nisan ayında tanımları azaltmak için ICOM Danışma Konseyi Olağanüstü toplantısı çevrimiçi olarak gerçekleştirilir, oylama yapılır ve 2 tanım finale kalır.

Bu aşamadan sonraki çalışma tanımların son hallerine gelerek oylamaya sunulmasıdır. Söz konusu müze tanımı, müzecilikle ilgili tüm uluslararası kurum ve kuruluşlara rehber olacak bir öneri olacaktır. Dolayısıyla tanımda yer alan sözcüklerin tüm dünya dillerinde tam olmasa da eşdeş anlamlar ifade etmesinin sağlanması gerekmektedir. ICOM’un resmî dilleri olan Fransızca, İngilizce ve İspanyolca çevirilerin bile hazırlanması aylar süren bir operasyondur. Kaldı ki, yeni tanımın dünya dillerinde anlamına oturması çok daha uzun ve zorlu bir süreç olacaktır.

Bu yılın Mayıs ayında komite başkanlarından oluşan Danışma Konseyi’ne sunulan son iki tanımdan, yazının başında verilen, müzelerin işlevlerinin yanı sıra görevlerine de göndermeler yapılan tanım seçilir. Söz konusu tanım, Ağustos ayında Prag’daki Genel Kurul’da oy çoğunluğu ile kabul edilir.

MUTLU SONUN ARDINDAN

Tanımın kabul edilmesi bir sondan öte başlangıçtır. İçinde yer alan kavramların müzecilikte karşılık geldiği tam anlamlarının öncelikli olarak İngilizce ifade edildiği bu tanımın dünya müzeciliğine uyarlanması çalışmaları sürecektir. İngilizcesi; “A museum is a not-for-profit permanent institution in the service of society that researches, collects, conserves, interprets and exhibits tangible and intangible heritage. Open to the public, accessible and inclusive, museums foster diversity and sustainability. They operate and communicate ethically, professionally and with the participation of communities, offering varied experiences for education, enjoyment, reflection, and knowledge sharing.”

Resmî olarak çevirisi yapılan Fransızca ve İspanyolca dillerinde bile bazı tartışmalar yaratan tanımdaki sözcüklerin bazılarının bazı bölgesel ya da yerel dillerde karşılığının bile olmadığının belirtilmesi tanımın değerlendirildiği toplantılarda dikkat çeken bir husustu. Yalnızca dilin ifadesi açısından değil, ülkelerin sosyal ve politik yapıları bağlamında da tanımın tamamında yer alan önermelerin tüm dünya tarafından koşulsuz benimsenmesini beklemek doğru olmayacaktır. Zaten tanım bir dayatma değil, 21. yüzyılda müzecilik ortamlarında güncel olan kavramların ve pratiklerin bir önermesidir. Müzelerin ulaşmasını istediğimiz ideal yapısının özelliklerini tanımlayarak, geçmişimizi geleceğimize taşımanın sorumluluğunu en doğru ve etik bir biçimde gerçekleştirebilmemizin yolunu açan kavramlar dizisidir. Müzeciler olarak kabul ettiğimiz tanım doğrultusunda, müzelerin çok yönlü gelişimlerini, toplumsal faydalarını en etkin bir biçimde ileriye götürmek için profesyonelce yaptığımız çalışmalar tüm tanımların ötesinde bir kabul ve inançla şekillenir.