Kentsel morfoloji bir araştırma alanı olarak mekânın biçimlendirilmesini temel inceleme konusu olarak odağına almıştır. Kentsel morfolojinin araştırmacılara ve uygulama süreçlerinde yer alan uzmanlara sunduğu olanaklar, mekânın biçimlendirilmesi süreçlerinin incelenmesini, açıklanmasını ve mekâna yönelik politikaların üretilmesinde bağlam bağımlı kararların üretilmesini sağlayabilmektedir. Diğer bir anlatımla kentsel morfoloji, kentsel büyümenin döngülerini, kentin farklı bölgelerinde gerçekleşen dönüşüm süreçlerini ve bu süreçlerin gerçekleşmesinde çeşitli aktörlerin (dolaylı ya da dolaysız) etkilerini incelerken, ortaya çıkan sonuçların kentsel mekânda değişiminin yönetilmesi için bir çerçeve sunmasını da amaçlamaktadır.[1]

Kentsel morfolojinin kökenleri 19. yüzyılın sonunda Almanya’da coğrafya alanındaki çalışmalara dek uzanmaktadır. Başlangıç aşaması olarak nitelendirilebilecek bu dönemde, coğrafya disiplininden gelen Fritz[2] ve Schlüter[3] kentsel yapılı çevreyi, toplumsal ilişkiler içinde kavramsallaştırmış ve kentsel mekânı insan yapısı bir görüngü olarak ele almıştır.[4] Bu kapsamda, kentsel mekânın biçimlen(diril)mesi süreçleri, sürekli devinim içinde olan toplumsal oluş, yok oluş ve yeniden oluş süreçlerinin bir parçası olarak kavramsallaştırılmıştır. Başlangıç aşamasından sonra 20. yüzyılın başında Geisler[5] ve Bobek’in[6] çalışmaları ile gelişmeler yaşansa da kentsel morfolojinin gelişmesinde 20. yüzyılın ortaları bir sıçrama dönemi olarak nitelendirilebilir. Bu dönemde İngiltere ve İtalya’daki gelişmeler kentsel morfolojinin bir araştırma alanı olarak kurumsallaşmasını ve yaygınlaşmasını sağlamıştır.

Almanya’da gelişen kentsel morfoloji çalışmalarının içinde yer alan ve 1933 yılında Almanya’dan İngiltere’ye göçen M.R.G. Conzen, İngiltere’de yaptığı çalışmalar ile kentsel morfoloji alanında tarihsel ve coğrafi yaklaşımı geliştirmiştir. Conzen’den sonra Jeremy Whitehand tarafından olgunlaştırılan ve yaygınlaştırılan bu yaklaşım, aynı zamanda İngiliz Okulu olarak da adlandırılmaktadır. İngiltere’deki gelişmelere koşut olarak İtalya’da Muratori öncülüğünde geliştirilen süreç tipoloji yaklaşımı ise mimarların ağırlıklı olarak yer aldığı bir grup oluşturmuştur. İtalyan Okulu olarak da adlandırılan bu grup, İtalya’da Muratori’nin ardından öğrencisi Caniggia tarafından yaygınlaştırılmıştır. Her ne kadar, kentsel morfolojide sosyal boyutu da içeren bir Fransız Okulu’ndan söz etmek[7] olası ise de günümüze dek güçlü bir şekilde süreklilik gösteren okullar İngiliz ve İtalyan okulları olmuştur.

Farklı okullar 1980’li yıllarda bir araya gelmeye ve birlikte çalışmaya başlamıştır. Bir süre sonra kentsel morfolojinin bir araştırma alanı olarak ortaya çıkmasından yaklaşık yüzyıl sonra, farklı ülkelerde ve farklı okullarda yer alan kentsel morfoloji alanındaki araştırmacılar, ISUF (International Seminar on Urban Form) şemsiyesi altında toplanmaya karar vermişlerdir.

ISUF için 1990’lı yılların başı bir hazırlık dönemi olarak geçmiştir. 1990 yılında Birmingham’da bir konferans toplanmış ve bunun sonucunda bir kitap[8] yayımlanmıştır. Takip eden dönemde ise İsviçre’nin Lozan kentinde küçük ölçekli üç toplantı gerçekleştirilmiştir. 1994 yılındaki konferans bir başlangıç olarak kabul edilmektedir. Lozan’daki toplantıların ardından 1997 yılında ISUF’un ilk kapsamlı toplantısı 1997 yılında İngiltere’de Birmingham Üniversitesi’nde toplanmıştır. Bu toplantı daha önce aynı okulda, 1970’li yıllardan itibaren kentsel morfoloji alanındaki araştırmacıları UMRG (Urban Morphology Research Group) altında bir araya getiren Jeremy Whitehand tarafından organize edilmiştir.

Avrupa’daki araştırmacıların bir araya gelmesi ile başlayan ISUF konferansları, 2000’li yıllar ile birlikte tüm kıtalardaki birçok şehirde düzenlenmeye devam etmiştir. 2022 yılında ise kentsel morfoloji alanında çalışmalarını yürüten araştırmacılar ile uygulama alanında çalışanların bir araya geldiği ISUF (International Seminar on Urban Form) konferanslarının 29.su 6-11 Eylül 2022 tarihleri arasında Polonya ’da düzenlendi. Bu konferans, çevrimiçi olarak yürütülen Utah 2020 ve Glasgow 2021 konferanslarının ardından iki yıl sonra yüz yüze gerçekleştirilen bir toplantı olmuştur. Aslında konferans, kısmen yüz yüze kısmen çevrimiçi olarak düzenlenmiştir. Bunun temel nedeni konferans programının netleşmesi sürecinde COVID salgınının gelişimi konusundaki belirsizlikler olmuştur. Bunun sonucunda konferans, gündüz saatlerinde yüz yüze, akşam saatlerinde ise çevrimiçi olarak sürdürülmüştür. Polonya’da düzenlenen konferansı önceki konferanslardan farklı kılan bir diğer özellik ise iki farklı şehirde (Lodz ve Krakow), üç farklı üniversite (Lodz Teknoloji Üniversitesi, Lodz Üniversitesi ve Krakow Teknoloji Üniversitesi) tarafından düzenlenmiş olmasıdır. Konferansın başlangıcından önceki gün, Bölgesel Ağlar Toplantısı ve Konsey Toplantısı (Resim 1), Lodz Üniversitesi ev sahipliğinde gerçekleştirilirken, katılımcıların sunumlarını yaptığı oturumların ilk üç günü Lodz Teknoloji Üniversitesi kampüsünde (Resim 2) ve son gün etkinlikleri Krakow Teknoloji Üniversitesi’nde gerçekleştirilmiştir.

Konferansın ana teması “Kentsel yeniden geliştirme ve canlandırma: Çok disiplinli perspektif” (Urban Redevelopment and Revitalisation A Multidisciplinary Perspective) olarak belirlenmiştir. Konferansta gerçekleştirilen sunumlar, ana tema çerçevesinde olmuştur ve özellikle 21. yüzyılın hızla büyüyen ve yayılan kentine yönelik kentsel morfoloji alanında yeni çalışmalara gereksinim olduğuna dikkat çekilmiştir. Bu kapsamda, bir yandan büyüyen ve yayılan kente yönelik bölgesel ölçeğe vurgu yapılırken, diğer yandan konferansın önemli tartışma konularından bir diğeri araştırma ile uygulama arasındaki ilişki olmuştur. Bu tema, ISUF örgütlenmesi içinde oluşturulan ve özel bir çalışma grubu (Araştırma ve Uygulama Çalışma Grubu / Research and Practice Task Force) tarafından da ele alınmaktadır ve kentsel morfoloji çalışmalarında son dönemde giderek daha fazla yer edinmektedir. Söz konusu çalışma grubunun oluşturulmasındaki temel gerekçe, kentsel mekânın biçimlendirmesine yönelik kentsel morfoloji alanında yürütülen araştırmalar ile uygulama süreçleri ile ilgili olan planlama, mimarlık, kentsel tasarım gibi disiplinler arasındaki kopukluğun azaltılması ve kentsel morfoloji alanında üretilen bilginin, mekânı biçimlendirme süreçleri ile ilişkisinin kurulması olmuştur.

Konferansta, çağrılı konuşmacıların yer aldığı özel oturumlar, ana temayı güçlendiren bir içerik sunmuştur. Konferansın başlangıcında, 2021 yılında Glasgow’da Strathclyde Üniversitesi tarafından çevrimiçi olarak düzenlenen konferansın başlamasına günler kala aramızdan ayrılan Jeremy Whitehand için bir anma oturumu gerçekleştirildi. Vitor Oliveira’nın başkanlık ettiği bu özel oturumda Susan Whitehand, Pete Larkham, Michael Hopkins ve Tolga Ünlü yer alırken, oturumda Jeremy Whitehand’in 1960’lı yıllardan itibaren kentsel morfolojinin gelişmesindeki önemli rolü üzerinde durulmuş, Whitehand’in farklı coğrafyalardaki araştırmacıları ve disiplinler arası çalışmaları teşvik eden tutumu tartışılmıştır. Oturumun bir parçası olarak, ISUF tarafından Jeremy Whitehand adına ilk kez düzenlenen Doktora Tez Ödülü, Muzaffer Ali Arat’ın Porto Üniversitesi tamamladığı “Strengthening the Conzenian method of morphological regionalization” başlıklı tezine verildi. Kentsel morfoloji alanında uzun önemdir araştırmalarına devam eden iki önemli isimden, Michael Barke (Resim 3) tarihsel ve coğrafi perspektif ile kentsel mekândaki yeniden biçimlenme üzerine bir tartışma yürütmüş, Ivor Samuels ise araştırma ile uygulama arasındaki ilişkiyi örnekler üzerinden irdelemiştir. Konferansın kapanış oturumunda (Resim 4) ise, konferansa yönelik genel bir değerlendirmenin yanı sıra ISUF Başkanı olarak Vitor Oliveira, Genel Sekreter olarak Tolga Ünlü, Bölgesel Ağlar Koordinatörü olarak Giuseppe Strappa, Muhasip Üye olarak Michael Barke ve Urban Morphology dergisinin Editörü olarak Peter Larkham yıllık raporlarını sunmuşlardır.

1990’lı yıllardan itibaren genişleyerek devam eden ISUF konferansları, etkinlikleri ve örgütlenmesi kapsamında Bölgesel Ağlar (Regional Networks) önemli bir yer tutmaktadır. Türkiye Kentsel Morfoloji Ağı, 2014 yılında Porto Üniversitesi tarafından düzenlenen ISUF Konferansı’nda tanınmış ve 2000’li yıllarda kurulan diğer Bölgesel Ağlar (İtalya, Portekiz, Çin, Kıbrıs, Sırbistan, Polonya ve İspanya) gibi ISUF örgütlenmesi içinde yerini almıştır.

Türkiye Kentsel Morfoloji Ağı, ISUF tarafından tanındığı 2014 yılından itibaren konferanslarda en fazla temsil edilen bölgesel ağlardan olmuştur. Bu dönemde Türkiye, Çin, İtalya, Brezilya, Portekiz, ve İspanya’ın ardından ISUF konferanslarında en fazla temsil edilen ülke olmuştur. Adı geçen ülkelerin 2014 yılından sonra ISUF konferansı düzenlediği ve bu konferanslarda bu ülkelerden katılımcı sayısının arttığı göz önüne alındığında, Türkiye’den ISUF konferanslarına katılan araştırmacı sayısının azımsanmayacak bir düzeyde olduğu dikkat çekmektedir. Bu katılım düzeyinin artmasında, Türkiye Kentsel Morfoloji Ağı’nın ülkede göstermiş olduğu gelişmenin önemi büyüktür. Kurulduğu tarihten itibaren Türkiye Kentsel Morfoloji Ağı, yerel olarak ilki Mersin Üniversitesi ev sahipliğinde 2015 yılında, ikincisi İstanbul Teknik Üniversitesi ev sahipliğinde 2018 yılında ve üçüncüsü Orta Doğu Teknik Üniversitesi ev sahipliğinde 2021 yılında üç sempozyum düzenlemiştir. Sempozyumlara katılım giderek artarken sempozyumların yanında, 2022 yılından itibaren özellikle genç araştırmacıların çalışmalarına yer vermek amacıyla Kentsel Morfoloji Konuşmaları adında çevrimiçi olarak düzenlenen bir etkinlik dizisi başlatılmıştır.

Önceki konferanslarda olduğu gibi, 29. ISUF Konferansı’na da Türkiye’den katılım yine dikkat çekici olmuştur. Türkiye ’den araştırmacıların katılımı, niceliksel olarak Çin, Polonya, İtalya ve İngiltere ’den araştırmacıların ardından gelmiştir. 322 kişinin 282 sunum ile yer aldığı konferansta, Türkiye’den katılan toplam 14 araştırmacı, 11 sunum ile katılım sağlamıştır. Söz konusu sunumlar, konferansta ön plana çıkan temalar ile uyun sağlamış, bölgesel ölçekte yeni arayışlar ile uygulama ve araştırma arasındaki ilişkiye yönelik olmuştur.

Her yıl düzenli olarak gerçekleştirilen ISUF konferansları, bir yandan farklı coğrafyalardan gelen araştırmacıların bir araya gelmelerini ve birbirlerinin araştırmalarını takip etmelerini, birlikte yeni araştırmalar tanımlamalarını sağlarken, diğer yandan kentsel mekânın biçimlendirilmesine yönelik niteliksel yaklaşımların geliştirilmesi için de önemli tartışmaların yürütülmesine olanak vermektedir. Bu yönüyle, mekânın biçimlendirilmesi süreçleri ile ilgili olan planlama, mimarlık, kentsel tasarım gibi disiplinlerden uzmanların bir araya gelmeleri, farklı disiplinlerin birbirleri ile iletişim kurabilecekleri bir ortam bulabilmeleri çok önemli. Bu ortamdan yararlanmak, Türkiye’deki araştırmacılar ve uygulayıcılar tarafından kentlere nitelik kazandıracak yaklaşımlar geliştirilebilmesi için dikkate değer bir deneyim kazandırmaktadır. Özellikle, niceliksel yaklaşım ile kentlerde sürekli olarak “daha fazla”nın (daha fazla yapı, daha fazla inşaat, daha fazla inşaat alanı vb.) peşinde koşulduğu ve şehirlerin birer “yapı yığını”na[9] dönüştürüldüğü son dönemde kentsel morfolojinin, kentsel mekânın biçimlendirilmesi süreçlerine katkı sağlayabileceği olanaklar bulunmaktadır. Bunun için, mimarların ve plancıların “ezbere mimarlık” ve “ezbere planlama”[10] pratiklerinden uzaklaşarak mekânın özünü ve içeriğini oluşturan nitelikleri anlamaya ve açıklamaya çalışmak üzere bir araya gelmeleri ve buradan yola çıkarak mekânı birlikte biçimlendirecek süreçleri tartışmaları sağlanmalıdır. Uluslararası düzeyde gerçekleştirilen ISUF konferanslarının yanında, ulusal düzeyde Türkiye ’de gerçekleştirilen düzenlenen Kentsel Morfoloji Sempozyumu ve Kentsel Morfoloji Konuşmaları da bu ortamı sağlamayı ve mekânı biçimlendirmede yeni arayışları tartışmayı amaçlamaktadır. ISUF konferanslarının 30.su 2023 yılında Sırbistan’ın Belgrad kentinde düzenlenecek iken, yine 2023 yılında Türkiye Kentsel Morfoloji Ağı tarafından düzenlenecek olan Kentsel Morfoloji Sempozyumu’na Konya Teknik Üniversitesi ev sahipliği yapılacaktır. Kentsel Morfoloji Konuşmaları’nın ise aylık bir düzende sürdürülmesi amaçlanmaktadır. Bu etkinlikler, planlama, mimarlık, kentsel tasarım vb. alanlarında birlikte üretim süreçlerinin örgütlenmesine katkı sağlayacaktır.

*Fotoğraflar yazar tarafından çekilmiştir.

NOTLAR

[1] Ünlü, 2022.

[2] Fritz, 1894.

[3] Schlüter, 1899.

[4] Whitehand; Larkham, 1992.

[5] Geisler, 1924.

[6] Bobek’in, 1927.

[7] Moudon, 1997.

[8] Whitehand; Larkham, 1992.

[9] Ünlü, 2013.

[10] Ünlü, 2019.

KAYNAKLAR

• Bobek, H., 1927, Grundfragen der Stadtgeographie, Geogr. Anz., s.28, ss.213-24.
• Conzen, M. R. G., 1969, Alnwick, Northumberland: a Study in Town-Plan Analysis, sayı:27, Institute of British Geograpers Publication, Institute of British Geographers, Londra.
• Fritz J., 1894, Deutsche Stadtanlangen. In: Beilage zum Programm 520 edes Lyzeums Strassburg, Heitz, Strazburg.
• Geisler, W., 1924, Die deutsche Stadt: ein Beitrag zur Morphologie der Kulturlandschaft, Engelhorn, Stuttgart.
• Moudon, A. V., 1997, “Urban Morphology as an Emerging Interdisciplinary Field”, Urban Morphology, cilt:1, sayı:1, ss.3-10.
• Ünlü, T., 2013, “Transformation of a Mediterranean port city into a ‘city of clutter ’ : dualities in the urban landscape - the case of Mersin”, Cities, cilt:30, sayı:1, ss.175-185.