2020 yılında deneyimlediğimiz küresel salgın kaynaklı kısıtlamalar o güne değin bir araya gelerek yaptığımız çeşitli etkinlikleri yeniden ve bu kez çevrimiçi ortama göre kurgulamamızı gerektirmişti. Nitekim 2020 yılında çevrimiçi ortamda düzenlenen Mimarlık Festivali kapsamında, docomomo_türkiye’nin ilkini gerçekleştirdiği Açık Kapı etkinlik dizisi de normal koşullarda halka açık olmayan, girilemeyen ya da kolay erişilemeyen ve korumaya dair sorunları olan modern mimarlık kapsamındaki yapı ve yerlerin, video sunumlarıyla tanıtılmasını hedefliyordu. (Resim 1)

Son yıllarda modern mimarlık mirasımızın korunması konusunda yaşanan sorunlu süreçler üzerinden yakın geçmişin mimarlık mirasına ilişkin konuları çevrimiçi ortamda gündeme getirebilmek ve böylelikle bu süreçleri konu ile farklı açılardan ilgilenen herkesle paylaşabilmek docomomo_türkiye’nin kuruluş amaçlarında da yer alan “kamuoyu oluşturma” etkinliklerini zenginleştirme şansı yaratmıştı.

Çoğunluğun evinde geçirdiği bu dönemde düzenlenen çok sayıda bilimsel ve mesleki etkinlikler ile hem alışageldiğimiz paylaşımları yapmaya devam edildi hem de bu biraraya gelmenin farklı yolları denendi. 2020 yılının Aralık ayında düzenlenen İstanbul Mimarlık Festivali de mimarlık odaklı bir kültür, sanat ve araştırma platformu olan The Circle ile mimarlık yayıncılığı ve sektörel iletişim projeleri yapan Binat İletişim ve Danışmanlık işbirliğinde düzenlenmişti.[1]

Bir hafta süren etkinlik kapsamındaki çeşitli etkinlik ve tartışmalar kent - mimarlık odağında sadece mimarları ve sektör temsilcilerini değil, kentlilerin genelini kapsayan bir diyalog ortamı yaratmayı hedeflemişti. Bu önemli girişim vesilesi ile docomomo_türkiye de yeni bir etkinlik dizisini başlatma fırsatı bulmuştu. Pandeminin gündemimize aldığı anlatım biçimlerinden faydalanarak 20. yüzyılı ve modern mimarlık mirasını temsil eden yapılar / alanları tanıtmayı ve bu alanların gündemdeki koruma sorunlarını geniş bir platformda tartışmayı hedefleyen Açık Kapı etkinlik dizisinin ilkinde Ankara, İstanbul ve Girne’de 1950 sonrasına tarihlenen konut ve otel yapılarının video sunumları yer almıştır.[2] Tanıtılan yapılardan ilki ve en tanınanı Ankara’da Mimarlar Derneği 1927’nin de bulunduğu Meydanlar Müdürlüğü İşçileri Yapı Kooperatifi –bilinen adıyla- Cinnah 19 apartman bloğudur. (Resim 2) Mimar Nejat Ersin ‘in 1956 yılında tasarlamaya başladığı yapı ikonik modernist dili, mekân kurgusu ve malzeme kullanımıyla öne çıkmaktadır. Etkinlikte tanıtılan bir diğer yer İstanbul’un 1950’lerdeki önemli konularından olan “mesken meselesi” konusunda belediye tarafından planlanan ve uygulanan ilk ucuz konut alanlarından olan Selamsız Ucuzevler’dir. 1951 yılında temeli atılan Selamsız Ucuzevler üç farklı etapta tamamlanmıştır. Girne’de Alsancak bölgesinde oldukça geniş bir arazi içinde konumlanan Mare Monte Oteli iki önemli Kıbrıslı mimar Diomides Kythreotis ve Taskis Zembylas tarafından 1967-1969 yılları arasında tasarlanmıştır. (Resim 3) Docomomo Kıbrıs[3] tarafından hazırlanan ilk 100 yapı listesinde yer alan ve Kıbrıs’ta turizmin öncü örneklerinden olan yapı grubu zaman içinde eklenen yapılar ile uzun yıllar önemli bir turistik tesis olarak hizmet vermiştir. 2007 yılında tesisi kiralayan şirketin yeni yapılaşma girişimleri sırasında arkeolojik kalıntıların ortaya çıkması çalışmalar durmuş ve tesis bugün terk edilmiştir.

2020 yılında sunulan modern mimarlık mirası kapsamındaki her üç yapı üzerinden 20. yüzyıl mimarlık mirası değerleri, mirasının kullanımda olma, korumaya konu olma, yasal koruma statüsüne sahip olma, değişim ve dönüşüm konusundaki baskılar tartışmaya açılmıştır.

2021 yılı itibarı ile docomomo_türkiye Açık Kapı etkinliği[4] Mimarlar Derneği 1927 ile işbirliği içinde düzenlenmeye başlanmış, bu kapsamda derneğin desteklediği araştırma projelerinin Açık Kapı etkinliklerine dahil edilmesine karar verilmiştir.

Bu kapsamında 2021 yılındaki Mimarlar 1927 Derneği’nin desteklediği araştırma projesi kapsamında hazırlanan Diyarbakır Dilan Sineması ile birlikte İzmir SSK Blokları ve Kırklareli Kepirtepe Köy Enstitüsü yapıları da etkinlik kapsamında tanıtılmıştır. (Resim 4)

Harutyun Sarafyan tarafından tasarlanmış olan Diyarbakır Dilan Sineması, kentin ilk sinema yapılarından olması nedeniyle kent tarihinin önemli bir bileşenidir. Kültür Varlığı olarak tescilli olan yapı 2009 yılından bugüne kullanım dışı kalmış ve yıkım tehdidi altındadır. İzmir SSK Blokları ise Konak Meydanı’nın önemli bir bileşeni olarak karşımıza çıkar. (Resim 5) Orhan Dinç’in tasarladığı karma kullanımlı yapı bloğu, açık ve kapalı mekânlarının kurgusu yer ile özel bir ilişki kurar. Ayrıca Aziz Gorbon tarafından tasarlanan seramik panoları ile dönemin mimarlık- güzel sanatlar işbirliğinin önemli örneklerindendir. Ancak İzmir depremi sonrasında yakın zamanda yıkılan İzmir Büyükşehir Belediyesi Binası gibi deprem güvenliği gerekçesi ile yıkım tahdidi altındadır. Etkinlikte tanıtılan son örnek, Kepirtepe Köy Enstitüsü ise, Cumhuriyetin eğitim yapıları içinde özel bir öneme sahip olan köy enstitüsü yerleşmelerinin önemli örneklerinden birisidir. (Resim 6) Tümüyle enstitü öğrencileri tarafından inşa edilen yapıların da bulunduğu yerleşke, günümüzde atıl durumdadır ve yerleşke içindeki tüm yapılarda kullanım dışı kalmanın olumsuz etkileri açıkça gözlenmektedir.

Tartışmalarda öne çıkan, 20. yüzyıl mimarlık mirası kapsamında yer alan, eğlence, ofis - ticaret ve eğitim gibi farklı işlevler için tasarlanmış bu yapıların, tarihsel, sosyal-kültürel ve mimari açılardan önemli miras değerleri barındırmalarına ve hatta bazılarının yasal koruma statüsü kazanmış olmalarına rağmen ortak noktalarının güncel baskılarla ya da kullanım dışı kalarak bu değerlerini yitirme riski ile karşı karşıya kalmış olmalarıdır.

docomomo_türkiye Açık Kapı etkinlik dizisinin üçüncüsü ise 2022 yılı Aralık ayında gerçekleştirilmiştir. Mimarlar Derneği 1927’nin modern mimarlık araştırmaları desteği alan araştırma projesinden üretilen İstanbul Heybeliada Sanatoryumu'nun yanısıra Aydın Ortaklar Köy Enstitüsü ve Antalya MKEK Pil Fabrikası Yerleşkesi’nin tanıtıldığı çevrimiçi etkinlik, öncekilerde olduğu gibi çeşitli nedenlerle gündemde olan modern mimarlık mirası kapsamındaki yapılar üzerinden yakın geçmişimizin korunması tartışmalarını kamuoyu ile paylaşmayı hedefliyordu. (Resim 7, 8)

Büyük bir toplumsal ihtiyaca karşılık vermek amacıyla kurulan ve 1924 yılında faaliyete geçen Heybeliada Sanatoryumu, sadece İstanbul’un değil Türkiye’nin sağlık yapıları kategorisindeki en önemli modern mimarlık mirası örneklerinden birisidir. (Resim 9) Özellikle 1932’de eklenen 3. pavyon modernist diliyle Heybeliada’nın peyzajının önemli bileşenlerindendir. 1999 depreminde hasar gören yapılar, 2009 yılında çıkan yangın sonrası kullanılamaz hale gelmiştir. Ancak Sanatoryumun yakın zamanda kamuoyunun gündemine gelmesi 2018 yılında mülkiyetinin Diyanet İşleri Başkanlığı devri ile oldu. Türk Toraks Derneği, İstanbul Tabip Odası, İstanbul Verem Savaş Derneği ile TMMOB, sanatoryumun bir tıp kurumu ve müzesi olarak hayatına devam etmesi talebi ile bu tahsis kararına karşı çıktı ve 2022 yılı Temmuz ayında çıkan haberlerde bu tahsisin durdurulduğu duyurulmuştur.

Etkinlikte yer alan diğer yapılardan Aydın Ortaklar Köy Enstitüsü, 2021 yılında sunulan Kepirtepe Köy Enstitüsü ile benzer bir kaderi paylaşmaktaydı. Türkiye’nin önemli kadın mimarlarından Mualla Eyüboğlu Anhegger’in de tasarımına ve kısmen uygulamasına katkıda bulunduğu yerleşke hiç şüphesiz yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin eğitim politikasının öncü bileşenlerinden olan köy enstitülerinin günümüze ulaşan önemli örneklerinden olmasına rağmen Kepirtepe’de olduğu gibi kullanım dışı kalmanın tüm olumsuzlukları yerleşkede ve yapılarda açıkça gözlenmektedir.

Antalya MKEK Pil Fabrikası Yerleşkesi ise sosyal tesisleri, lokali, kreşi, misafirhanesi, açık hava sineması, yüzme havuzu, futbol sahası, tenis kortu vb. sosyal tesislerinin çeşitli ve sayısı ile 1970’lere tarihlenen önemli bir endüstri mirası alanıdır. Yerleşkede bulunan yapılarda, betonarme katlanmış plak, betonarme prefabrik strüktür, betonarme prekast güneş kırıcılar gibi döneminin ileri yapım teknikleri kullanılmıştır. Çalıştığı dönemde, özellikle sosyal ve spor alanları ile kentin sosyal hayatın da bir parçası olan alandaki yapıların bazıları günümüzde kültür varlığı olarak tescillenmiştir ve günümüzde tesisin yeniden değerlendirilmesi gündemdedir.

Antalya MKEK Pil Fabrikası Yerleşkesi ve Aydın Ortaklar Köy Enstitüsü özelinde yerel yönetimlerin bu alanların yeniden kullanımı konusunda rol aldığı dile getirilmiştir. Etkinliğe katılan Germencik Belediye Başkanı Fuat Öndeş, kaderine terk edilen bu miras alanlarının anı değerlerinin de yaşatılabileceği yeniden kullanım önerilerinin geliştirilmesi konusunda yerel yönetim olarak girişimde bulunmak istediklerini belirtmiştir.

Endüstri, sağlık ve eğitim gibi farklı işlevler için tasarlanan üç farklı örnekte ortak olarak gündeme gelen sorun, çok sayıda yapıdan oluşan yerleşke türü alanlarda karşılaşılan tescil kararları olmuştur. İlgili koruma kurullarının sorumluluğundaki tescil süreçlerinde özellikle 20. yüzyıl mimarlık mirası söz konusu olduğunda, tasarlanmış açık alanların da tescile konu edilmesi gerektiği ve özellikle yeniden kullanım kararları belirlenirken yerleşkeye bütüncül bir bakış ile yaklaşmanın önemi tartışılmıştır.

docomomo_türkiye’nin 2020 yılında başlayan Açık Kapı etkinlik dizisi, ileriki yıllarda da devam edecek ve çoğu meslek alanımız içinde bile bilinmeyen ancak önemli miras değerlerine sahip 20. yüzyıl yapı ve alanlarını, bu alanlarda karşılaşılan koruma sorunlarını gündeme taşıyarak tüm aktörler için bir tartışma platformu olmaya çalışacaktır.

*Görseller etkinlik arşivinden alınmıştır.

NOTLAR

[1] https://www.istanbulmimarlikfestivali.com/festival-hakkinda [Erişim: 10.01.2023]

[2] İstanbul Mimarlık Festivali kapsamında düzenlenen docomomo_türkiye Açık kapı etkinliği videosuna İstanbul Mimalık Festivali YouTube hesabından erişlebilir: https://www.youtube.com/watch?v=CFjEA-1mpGU [Erişim: 10.01.2023]

[3] Kıbrıs Rum Kesimi

[4] 2021 yılından itibaren düzenlenen docomomo_türkiye Açık Kapı etkinlik dizisi videolarına docomomo türkiye YouTube hesabından erişilebilir. https://www.youtube.com/channel/UCRzXQop3JRni2AGFf-Dwq3Q [Erişim: 10.01.2023]