Uluslararası Mimarlar Birliği geçtiğimiz yıl  Büyük Yeşil Duvar (Great Green Wall) adlı tek aşamalı bir öğrenci fikir yarışması düzenledi. Kısa sürede tüm dünyadan binin üzerinde öğrencinin kayıt olduğu yarışmaya, 49 ülkeden 150 proje gönderildi.  Yarışmanın jüri değerlendirmesi 2022 yılı Aralık ayı sonunda tamamlandı ve sonuçları açıklandı. Bu yıl Temmuz ayında Kopenhag’da düzenlenecek olan UIA Dünya Mimarlık Kongresi’nin de resmî yarışması kabul edilen bu önemli etkinlikte ülkemizden mimarlık öğrencilerinin oluşturduğu üç ayrı ekip mansiyon ödülüne layık görüldü. Ülkemizden katılımların öne çıktığı bu önemli başarıyı takiben, yarışmayı, amaçları, süreçleri ve sonuçları açısından değerlendirmek ve mimarlık ortamıyla paylaşmak önem taşıyor.

YENİ BİR DÜNYA HARİKASI: AFRİKA’NIN BÜYÜK YEŞİL DUVARI (GREAT GREEN WALL-GGW)

Büyük Yeşil Duvar (Great Green Wall-GGW) tüm Afrika kıtasını enlemesine katedecek bir “ağaç duvarı” yetiştirme projesi. Başarılı olması halinde yeni bir dünya harikası olarak nitelendirileceği söylenen bu projenin hedefi, ağaç ve bitki yetiştirerek, Afrika’nın Sahel (Sahil) bölgesindeki çölleşmeyi engellemek ve çölleşmeden olumsuz etkilenen, çoğunlukla tarımla geçinen toplulukları kalkındırmak için bir yeşil kuşak yaratmak.

Sahel (Sahil), Kuzey Afrika’da, kuzeydeki Sahara ile güneydeki Sudan savanası arasındaki eko-iklimsel ve biyo-coğrafi bir geçiş bölgesi. Sert bir iklime sahip bu bölgede, sınırlı yıllık yağış oranları ve sıkça görülen kuraklık nedeniyle gıda ve su kıtlığı yaşanıyor.[1] Büyük Yeşil Duvar’ın amacı, Atlantik Okyanusu ile Kızıldeniz’i de birbirine bağlayan bu bölgede Senegal’in Atlantik kıyısından Djibouti’nin doğu kıyısına uzanan sekiz bin kilometre uzunluğunda on altı kilometre genişliğinde bir alanda yeşil bir kuşak oluşturmak. 2008 yılında BM Çölleşmeyle Mücadele Konvasiyonu (UNCCD) altında duyurulan GGW Sahara ve Sahel İnisiyatifi, Sahel (Sahil) bölgesinin verimliliğini ve canlılığını restore etmeyi amaçlıyor. Dünya Bankası, FAO (Gıda ve Tarım Örgütü), Avrupa Birliği, Afrika Birliği Komisyonu, Venturethree projenin ortaklar ve kurucularını oluşturuyor.[2]

Halihazırda gıda ve su kıtlığının yaşandığı, 20 milyon insanın açlıkla yüzleştiği bu bölgede 2050’ye kadar sıcaklıklarının 2 ile 5 derece arasında yükselmesi bekleniyor.[3] Milyonlarca hektar kolaylıkla erişilebilir tarım arazilerinin çölleştiği bir alanda, çöl rüzgarlarının önünü kesmeyi, toprağın nemini koruyarak toprak kaybını önlemeyi ve yerel toplulukların geçim kaynaklarını geliştirmeyi amaçlayan bu çok uluslu proje, toplumların ve toprağın dirençliliğini ve refahını artırmayı hedefliyor.[4] İklim değişikliğinin en yakıcı etkilerinin görülebileceği bir bölge olarak, mevcut durumu iyileştirmenin yeterli olmayacağına, yerel toplulukların iklim dirençliliğini sağlamanın önemine de değinmeden geçmemek gerekir. Bu bağlamda arazi kaynaklı uyum ve iklim dirençli kalkınmanın sağlıklı ve dirençli peyzajlar yaratacağı düşünülüyor. İklim krizi etkilerini azaltmak da projenin hedeflerinden biri. 2030 itibariyle karbon bertarafı sağlamak ve küçük çiftçinin iklim dirençli tarım teknolojilerine erişimini sağlamak da projenin nihai hedeflerini oluşturuyor.[5]

Afrika’nın Büyük Yeşil Duvarı bir dünya harikası olabilecek mi şimdiden tahmin etmek güç. Bu anlamda projenin, söz verilen fonların tümüyle aktarılamamış olması, tampon olması beklenen ilk ekilen ormanların su, koruma ve uygun bakımının (pek çok ağacın, bakımını sağlayacak az ya da hiç sakini olmayan yerlerde ekilmiş olması) yeterince yapılamaması, iklim değişikliğinin de etkisiyle bu ilk ekimlerin kuruması, bu nedenle de bölgenin ahşap, kömür ve barınak talebi nedeniyle ağaç kesimine neden olması[6] gibi sorunlarla karşı karşıya gelmiş olduğunu söyleyebiliriz. Ancak bu tür girişimlerin hepimizin sorumluluğu olduğu açık.

Özellikle Birleşmiş Milletlerin “kimseyi arkada bırakma” söylemi özelinde projenin Afrika’nın kalkınmasındaki rolü ve iklim adaleti bakış açısıyla, iklimle uyum içinde bir gelecek tarifi bağlamında değerlendirdiğimizde Uluslararası Mimarlar Birliği’nin de bu sorumluluk bilinciyle GGW öğrenci yarışmasını bu dönemki çalışmalarının merkezine taşıdığının altını çizebiliriz.

AFRİKA’DA BARINMA SORUNUNUN ÖZGÜN SORUNLARI

UIA GGW yarışması oldukça uzun süren bir ön hazırlık süreci sonunda UIA’nın beşinci bölgesinin (Afrika) inisiyatifleriyle açıldı. Bilindiği gibi, UIA geçtiğimiz yıl Mayıs ayında Madrid’de “Ödenebilir Konut Eylemi” başlıklı bir forum düzenlemişti. Bu toplantıda, tüm dünyada eş zamanlı olarak öne çıkan konut sorunu, “Uyumsuzluklar”, “Politikalar ve Yönetmelikler”, “Finans”, “Kentsel Tasarım”, “Destek ve Üretim”, “Ev Sahipliği ve Kira” başlıklarında tartışılmıştı.[7] GGW öğrenci yarışması UIA’nın bu dönem tartışmalarında merkeze aldığı iki konuyu tek bir potada ele alma imkanı tanıması açısından önemliydi. GGW yarışmasının, konut konusunu yeni bir bağlama oturtarak, Dünya Mimarlık Kongresi teması olan sürdürülebilir gelecekler kavramıyla bütünleştirdiğini ve “kimseyi arkada bırakmayan” bir bakış açısını tartışmak için önemli bir inisiyatifi oluşturduğunu söyleyebiliriz. Üstelik bunu genç bakışlarla teşvik etmesi de kayda değer bir açılımdı.

Yarışma, GGW kuşağında basit ve ödenebilir barınakların ve konutların sağlanmasına yenilikçi yaklaşımları hedefliyordu. Yarışma şartnamesinde yarışmanın amaçları, yerel mirası korumak, ekosistemin doğal koruma kuşaklarını restore etmek, buharlaşma-terleme oranını azaltmak, üst toprağı rüzgar ve yağmurdan korumak, karbon dioksit bertarafının sağlanması ve tarımsal işlerin, tarım topluluklarının esenliğini desteklemek olarak belirtilmişti. Yarışmanın ana derdi çölleşmeye maruz kalmış bir bölgeye hem ekolojik hem de ekonomik açıdan eklemlenen yerleşimlerin ekolojik, mekânsal ve toplumsal meselelerine yanıt arama düşüncesiydi.

Yarışma alanı için bir arazi verilmemişti. Yarışmacıların GGW kuşağı içinde kendi alanlarını seçmeleri beklenmişti. Büyük Yeşil Duvar kuşağı içindeki Burkina Faso, Çad, Cibuti, Eritre, Etiyopya, Mali, Moritanya, Nijer, Nijerya, Senegal ve Sudan’dan seçilebilecek bir arazi yarışma alanı olabilirdi. Ancak seçilecek arazinin yerleşim yeri içinde veya bitişiğinde olması istenmişti. Proje alanı ve önerilen fikirlerin, Büyük Yeşil Duvar kuşağının mimari, ekolojik, ekonomik ve sosyal gelişimine katkıda bulunma potansiyeline sahip olması gerektiği de belirtilmişti.Bu bağlamda yarışmacılardan, 25 kişiye kadar ikamet sağlanacak sürdürülebilir konutlar için tasarım üretmeleri istenmişti. Beş konuttan oluşması beklenen bu kümelenmenin içindeki bir konutun ayrıntılı tasarlanması yeterliydi. Topluluğun kullandığı alanlarla kamusal alanların ilişkisi, yerleşim önerisinin yeşilin gelişmesiyle bağlantısı gibi konuların değerlendirilmesi önemli görülmüştü. Sahel - Savanah koruma kuşağı boyunca sıklıkla kullanılan avlu sisteminin iklimsel ve kültürel öğelerinin dikkate alınması önerilen bir konuydu. Bu anlamda bölgedeki kültürel kodların da okunması teşvik edilmişti.[8]

YARIŞMA SONUÇLARI VE ÜLKEMİZDEN KATKILAR

GGW yarışması jürisi[9] 6-8 Aralık 2022 tarihinde toplandı ve 49 ülkeden gelen 150 projeyi değerlendirdi. Jüri, raporunda[10] katılımın genel kalitesinden oldukça etkilendiğini belirtti. Toplam 15 projenin ödül ve mansiyon grubuna seçildiği yarışmanın sonuçlarına kısaca değinmek istiyorum. Bunu yaparken derecelere ve Türkiye’den seçilen mansiyon ödüllerine yer vereceğim.

Birincilik ödülü, Burkina Faso'daki “Afrika için Sürdürülebilir Konut” projesiyle Kırgız Devlet İnşaat ve Mimarlık Üniversitesi'nden (KSUCTA) Altynai Isaeva'ya verildi. Jüri, projeyi "sağlam bir temelin basit bir konfigürasyonu yoluyla tipolojik hafızayı ve kavramsal netliği yeniden konuşlandırabilen çok olgun ve doğru bir öneri" olduğu için birincilik ödülüne layık buldu.[11] Sunum ve detayların yanında konut birimlerinin üreme mantığının da önemli olduğu bu ayakları yere basan proje, farklı programların özgün mekânsal koşullarını yaratması açısından da öne geçiyor. (Resim 1)

İkinci ödül, ABD Harvard Üniversitesi Tasarım Okulu’ndan Yuto Takenaka’ya “Karahindiba ARC Serüveni”’ başlıklı projesiyle verildi. Bu proje tüm Afrika Yeşil Duvarını bir alan olarak çerçeveleyen zorlayıcı bir teklif sunmasına ve yarışma programını takip etmemesine rağmen, sistemik ve şiirsel yaklaşımıyla[12] öne çıkmış görünüyor. Projenin yarışmaya zihin açıcı bir katkı sunduğu açık. Bu proje, yarışmada verilen çerçeveyi aşarak radyo istasyonları ağı üzerinden hem ekolojik hem kültürel kalkınmanın yapıtaşlarından biri olmayı hedefliyor. (Resim 2)Üçüncü ödül ise Çin, Mongolia Teknoloji Üniversitesi’nden Tian Haoran, Yang Mohan, Wu Ruopan ve Cao Chuangwei tarafından ve Hou Shuai ve Ren Zhonglong danışmanlığında denetlenen, Nijer için önerilen “Yeşil Koloniler” projesidir. Jüriye göre[13] koloni projesinin özellikle avlulu ev tipi üzerinden yeşille, flora ve faunayla birlikte üreme, genişleme ve birbirine bağlanma, kenetlenme stratejisi olumludur. Özellikle konut grubunu çevreleyen yeşil duvarın Büyük Yeşil Duvar ile birlikte çoğalacağı düşüncesi dikkate değerdir. Malzeme ve yapım tekniğinin sadeliğinin katılımı da kolaylaştıracağı söylenebilir. Bu proje her ne kadar danışmanlık katkısıyla geliştirilmesi nedeniyle öğrenci yarışması mantığını ve enformel süreçlerin sınırlarını zorlamış olsa da özgün önerileriyle zihinlerde yer etmiş oluyor. (Resim 3)

Dördüncü ödül, Burkina Faso’da “Co-Living” başlıklı projesiyle Vietnam Hanoi Mimarlık Üniversitesi’nden Quan Dao ve Quang Ngo’ya verildi. Jüri bu çalışmayı,[14] çölün ilerlemesinin önünde canlı bir engel görevi gören zarif bir tropikal çözüm olarak görmüş. Bu proje ayrıca suyu toplama, depolama ve kullanmadaki özeni ve önerdiği yarı açık mekânların ikimle ilişkisi bağlamında öne çıkıyor. (Resim 4)

Beşinci ödül, Nijerya Ahmadu Bello Üniversitesi’nden Abdulhameed Yakubu, Khadija Oyanki, Rayyan Garba ve Amina Musa’ya Nijerya’da tasarladıkları “The Gidajen Laka” adlı projesiyle verildi. Jüri,[15] avlunun ve doğal malzemelerin kullanımını önemsemiş ve böylesi bir projenin üretilmesi için gereken katılımcı süreçlere kolaylıkla imkan verebilen bir proje olması nedeniyle ödüle layık görmüştür. (Resim 5)

Mansiyon projelerinin tümüne kısıtlı yerimiz nedeniyle değinemeyeceğim. Ülkemizden katılımları kısaca özetleyerek yazıyı tamamlamak istiyorum. TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi’nden Asena Janset Odacı ve Zeynep Yazıcı, Çad’da “Patch” başlıklı projeleriyle mansiyon ödülüne layık görüldüler. (Resim 6) Bu proje özellikle yerleşimin ve yeşil dokunun birlikte üremesine dair bir senaryo sunması açısından ilginç görünüyor. Ayrıca konutlara eklediği programların çeşitliliği açısından da yarışmaya dikkate değer bir katkı yapmış. Yıldız Teknik Üniversitesi’nden Hatice Bahar Çoklar, Ece İrem Tuncer ve Okan Temür ise Burkina Faso’daki “Urban Loop” projesi ile yerleşim planı açısından kültürel bir gönderme yapıyor ve insanları bir araya getiren bir merkez etrafında şekillenen planlamasıyla öne çıkıyor. (Resim 7) İstanbul Üniversitesi’nden Eren Vardar, Alperen İraz ve Süleyman Enes Kurt ise Cibuti’deki “Saltogether” başlıklı projelerinde özgün bir malzeme ve yapım tekniği önermesi açısından dikkate değer bir proje olarak vurgulanıyor. (Resim 8)

AFRİKA’NIN BÜYÜK YEŞİL DUVARINDA MEKÂNSAL ÇÖZÜMLER YETİŞTİRMEK

Mimarlık alanında uzun bir süredir, zamanla birlikte üreyen, üreten, çalışan, değişen, gelişen, büyüyen, onaran, yetişen çözümlere ihtiyacı var. Tüm bunların doğal süreçlere öykünen tanımlar olduğu dikkatli okuyucunun gözünden kaçmayacaktır. Ancak içinde bulunduğumuz dönemde, doğayla ilişkimizde çokça pratiği yapılmış olan taklit etmenin değil, ötekileştirmeden birlikte varolmanın, doğa ile kültürün birbirinden ayrılamaz, iç içe yapısını deneyimlemenin öne çıktığını söylemek yanlış olmayacaktır. UIA GGW yarışmasının da gösterdiği gibi doğal süreçlerle toplumsal, kültürel süreçler ortak bir yaşam kurmakta, birbirine yaşamsal açıdan sıkı sıkıya bağlanmaktadır. Bu süreçlerdeki kesintiler bizi bugünkü ikim krizine taşıyan en önemli unsurdur. Bu bağlantının ortamını kurmak ise yeni düşünsel izlekler gerektirmekte. İnsan eliyle yeniden üretilmeye çalışılan “doğa”ya eklemlenen mimari çözümleri nasıl yetiştirebiliriz? Afrika’ya yoğunlaşan GGW öğrenci yarışması bu önemli konuya kolay bir yanıt üretmese de mekânsal çözümlerinin etkisi üzerine düşünmek için önemli bir zemin sağlıyor. Katkı sağlayan tüm katılımcılar bu bağlamda bir teşekkürü hak ediyor.

*Görseller yarışma arşivinden alınmıştır.

NOTLAR

[1] URL1. “The Great Green Wall: Poverty and Deforestation”, https://borgenproject.org/the-great-green-wall/ [Erişim: 13.01.2023]

[2] URL2, https://unfccc.int/news/great-green-wall-growing-a-world-wonder-restoring-the-productivity-and-vitality-of-the-sahel-region?gclid=Cj0KCQiAn4SeBhCwARIsANeF9DKx3W7PauolB5q4YAE3Bw0Ln1LG7SPtDEvsojNlZ-6nMzJLoDuLoDUaAmALEALw_wcB [Erişim: 13.01.2023]

[3] URL2.

[4] URL1.

[5] URL2.

[6] URL3, https://www.eenews.net/articles/will-africa-ever-see-its-great-green-wall/ [Erişim: 13.01.2023] URL4. https://earth.org/the-great-green-wall-legacy/ [Erişim: 13.01.2023

[7] Ciravoğlu, Ayşen; İncedayı, Deniz, “Savaş, İklim Krizi ve Konut Sorunu”, Mimarlık, sayı:426, ss.21-25.

[8] URL5. https://www.uia-architectes.org/en/competition/great-green-wall-single-stage-student-ideas-competition/ [Erişim: 13.01.2023]

[9] Yarışma jürisi şu isimlerden oluşuyordu: Gaetan Siew (Mauritius), jüri başkanı, Daniel Balo (Macaristan), UIA temsilcisi, Helena Sandman (Finlandiya), Francisco Rodriguez-Suarez (ABD), Zhang Yue (Çin)

[10] UIA GGW Yarışması Jüri Değerlendirme Raporu, 6-8 Aralık 2022, yayımlanmamış rapor.

[11] UIA GGW Yarışması Jüri Değerlendirme Raporu.

[12] UIA GGW Yarışması Jüri Değerlendirme Raporu.

[13] UIA GGW Yarışması Jüri Değerlendirme Raporu.

[14] UIA GGW Yarışması Jüri Değerlendirme Raporu.

[15] UIA GGW Yarışması Jüri Değerlendirme Raporu.