357
OCAK-ŞUBAT 2011
 
MİMARLIK'tan

MİMARLIK DÜNYASINDAN

  • 2010’un Ardından
    Deniz İncedayı, Prof. Dr., MSGSÜ Mimarlık Bölümü; Mimarlar Odası İstanbul BK Şubesi Başkanı

YAYINLAR



KÜNYE
CUMHURİYET DÖNEMİ MİMARLIĞI

Unkapanı Değirmeni’nin Mimari Analizi ve Günümüz Şartlarında Değerlendirilmesi

Füsun Seçer Kariptaş, Yrd. Doç. Dr., Haliç Üniversitesi, Mimarlık Bölümü

İstanbul’un 19. yüzyıl endüstri mirasının ayakta kalan az sayıdaki örneklerinden birisi olmasının yanı sıra, bulunduğu semte adını verecek kadar önemli bir yapı kompleksi Unkapanı Değirmeni. Değirmenin yanı sıra, dükkan, fırın, lojman, sinema gibi yapıları da içeren endüstri tesisi, günümüzde yenilenerek kültür ve iş merkezi olarak yeniden işlevlendiriliyor.

Unkapanı Değirmeni, Eminönü’nde Unkapanı semti, Yavuz Sinan Mahallesi, 515 numaralı ada üzerinde yer almaktadır. Kuzeybatısında İMÇ Blokları ile, batısında Hoca Halil Camisi’nin bulunduğu değirmenin, kuzeydoğusunda Unkapanı Değirmeni sokağı, güneydoğusunda ise Yeni Hayat Sokağı bulunmaktadır. (Resim 1) Unkapanı Değirmeni’ne ilişkin ulaşılabilen en eski dokümanlar 1912 tarihli şehir haritaları ve aynı dönemde Ekrem Hakkı Ayverdi tarafından yayımlanan haritalardır. (Resim 2, 3) Her iki haritada da yapının planı ayrıntılı olarak belirtilmiş ve “Beylik Değirmeni” olarak adlandırılmıştır. 1930 tarihli J. Pervititch haritalarında da Unkapanı Değirmeni görülmekte, burada değirmenden “Belediye Değirmeni” olarak sözedilmektedir. (Resim 4-6)


TARİHÇESİ

Unkapanı semti adını “un” ve Osmanlı Dönemi’nde kullanılan bir çeşit tartı aleti olan, toptan satış yapılan yer anlamına da gelen “kapan” kelimelerinden almıştır. Semte “Unkapanı” denilmesinin sebebi ise, İstanbul’a tahıl getiren gemilerin yüklerini Unkapanı’na boşaltmasıdır. İstanbul’a gelen zahire, yiyecek ve diğer ihtiyaç maddelerinin ölçümünün, ekspertizinin, fiyatlandırması ve dağıtım işlemlerinin yapıldığı kapanların en önemlilerinden biri olan un kapanının burada bulunması, giderek semtin de aynı adla anılmasına neden olmuştur. (1) Hemen hemen her sokağında buğday ambarları, değirmenler ve fırınlar bulunan semtin en büyük değirmen yapısı, Unkapanı Değirmeni’dir. (Resim 7)

Bizans döneminden beri Unkapanı bölgesi buğday ticaretinin yapıldığı yer olarak gelişmiş, İstanbul’un en önemli ticaret merkezlerinden biri olmuştur. Yoğun bir şekilde buğday ticaretinin yapıldığı Unkapanı semtinde, birçok değirmen ve fırın kurulmuştur. (2) 1840’lı yıllara kadar İstanbul’da çoğunlukla rüzgar, su ve at ile çalışan değirmenler tercih edilirken, bu yüzyılın sonunda bu değirmenler yerlerini buharla ve elektrikle çalışan yeni tesislere bırakmıştır. (3)

19. yüzyılın sonlarında İstanbul’da buhar enerjisiyle çalışan altı değirmen olduğu ve bu yapıların Paşalimanı, Kasımpaşa, Göksu, Ayvansaray ve Unkapanı’nda bulunduğu bilinmektedir. Unkapanı’nda iki değirmen vardır: Corpi ve Unkapanı Değirmeni. (4) Bugün 6 değirmenden sadece 3’ünün bir bölümü ayaktadır. Bu yapılar, Paşalimanı, Kasımpaşa ve Unkapanı Değirmeni’dir. İstanbul’un en büyük değirmenlerinden biri olan Paşalimanı Değirmeni, 1913-15 sanayi sayımına göre 1858 yılında kurulmuş, 1940’tan itibaren değirmen işlevini kaybetmiştir. (5) Kasımpaşa Değirmeni’nin ise 1852’de yapım izni çıkmış, 1900’lerin başında değirmen elektrik motorları ile çalışmaya başlamıştır. Bu nedenle yeni teknolojiye uyum sağlayan ilk değirmenlerden biridir. 1982’den itibaren üretimine son verilen değirmen binası halen kullanılmamaktadır. (6) (Resim 8)

MÜLKİYETİ

Unkapanı Değirmeni’nin 1870 yılında yapım izni çıkmış; önceleri özel kişiye aitken, daha sonra devlet tarafından el konularak bir süre işletilmiştir. Değirmenin içerisinde kullanılan tüm makineler İngiltere’den getirtilmiştir. Birçok binadan oluşan ve büyük bir komplekse sahip olan Unkapanı Değirmeni’nin iki bacası bulunmaktadır. 19. yüzyıl sonlarına ait İstanbul silüeti fotoğrafında değirmen binası, ek binalar ve bacalar açıkça görülmektedir.


1940 yılında devlet tarafından satılmış ve yeniden özel mülkiyet tarafından işletilmiştir. Bu dönemde yangın geçirmiş ve daha sonra Umumi Mağazalara satılmıştır. İstanbul Manifaturacılar Çarşısı (İMÇ Blokları) yapımı sırasında, kompleksin ana binası olan değirmen binası yıkılmıştır. 1980’li yıllarda yapılan ihale ile Unkapanı Değirmeni’ni, Ticaret Borsası satın almış ve otopark olarak kiraya vermiştir. (7)

1940’lı yıllarda Atatürk Köprüsü’nün inşa edildiği dönemde çekilen fotoğrafta değirmen binası görülmektedir. (Resim 9) 1970 tarihli fotoğraflarda ise, değirmen kompleksi içindeki ek binaların yıkılmadan önceki mevcut durumları hakkında bilgi sahibi olunmaktadır. (Resim 8)

MİMARİ ÖZELLİKLERİ

1870’li yıllarda Unkapanı Değirmeni’nin dört giriş kapısı bulunmaktaydı. Unkapanı Limanı’na gelen buğday, değirmeninin kuzeydoğu cephesine bakan kapıdan (K 02) içeri girmekte ve içeride bulunan dekovil aksıyla taşınarak depolara getirilmekteydi. 19. yüzyıl sonu fotoğrafı ile J. Pervititch ve şehir haritalarından alınan bilgilere göre değirmen kompleksinde, değirmen binası, depo binaları, fırın, yatakhane binası, dükkanlar, bacalar, sinema ve sarnıç bulunmaktaydı. (Resim 10) Günümüzdeki bozulma durumuna bakıldığında, tümüyle yokolan bölümlerin yanı sıra, mekân, cephe, strüktür ve malzemede de bozulmalar görülmektedir. Değirmende bulunan yapılardan sadece servis binasının tamamı, fırın binasının üç duvarı, depo ve yatakhane binasının duvarları ile lojman binasının bir bölümü ayaktadır. (8)

Değirmen Binası

Kompleks içindeki değirmen binası (D) 19. yüzyıl sonlarında İstanbul’da yapılan ve buharla çalışan diğer değirmen yapılarında olduğu gibi, beş katlı, beşik çatılı ve üçgen alınlıklıdır. Bu dönemlerde yapılan Kasımpaşa Değirmeni ve Paşalimanı Değirmeni de incelendiğinde, Unkapanı Değirmeni ile benzer mimari özelliklere sahip olduğu görülmektedir. (Resim 11) Genellikle duvarları almaşık tuğla duvar, döşeme olarak demir takviyeli ahşap kirişleme kullanılmıştır. Değirmen kompleksinde bulunan esas değirmen binası günümüzde mevcut değildir. Bu binanın bulunduğu yerde bugün İMÇ Blokları bulunmaktadır.

Fırın ve Depolar

Değirmen binasının yanında iki ve dört katlı (A ve C) iki ek yapı ve bir fırın binası (B) bulunmaktadır. Depo binası (C) olarak kullanılan dört katlı yapı, değirmen binası gibi demir takviyeli ahşap kirişlemeye sahip, almaşık tuğla duvarlı, üçgen alınlıklı ve beşik çatılı bir binadır. İki katlı depo binası (A) da aynı yapısal özelliklere sahiptir, ayrıca çelik kolonlu bir asma katı bulunmaktadır. Bir bölümü ayakta kalmayı başarmış fırın binasının (B) güneydoğu duvarının tamamı ile güneybatı ve kuzeydoğu duvarlarının bir bölümü mevcuttur. (Resim 12) Binanın diğer duvarları, döşemesi ve çatı örtüsü yokolmuştur.

Depo Binaları (A-C): İki depo binası bulunmaktadır. Kompleksin güneydoğusunda kalan iki katlı binanın (A) zemin katı depo, üst katı yatakhane olarak kullanılmaktadır. Bu binada sarnıç ve birde baca bulunmaktadır. 1930 tarihli J. Pervititch haritasında baca ve sarnıç açıkça görülebilmektedir. Depo ve yatakhane binasının önünden üstü sundurmayla örtülmüş dekovil hattı geçmekte, öğütülen un bu dekovil hattı sayesinde taşınırak depolanmaktadır. Diğer depo binası (C) fırın binasının yanında bulunan, depo ve idare olarak kullanılan binadır. Zemin katı depo, üst katları idare olarak kullanılan binanın planı dikdörtgendir. Çoğu yokolmuş depo binalarından, yalnızca kuzeybatı cephesindeki depo binasının duvarları ayaktadır. (Resim 13)

Fırın Binası (B): Tek katlı fırın binası, metal çatılı, çelik kolonlu, almaşık tuğla duvarlıdır. Bu bina, kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda uzanan, üç bölümden oluşan, kare şeklinde yaklaşık 1.000 m2 büyüklüğünde bir binadır. Üç bölümden oluşan binanın orta bölümü depo ve servis binalarıyla, kenarda kalan bölümleri ise avluyla bağlantılıdır. Fırın binasında bir tane baca bulunmakta ve burada pişirme işleminin yapıldığı tahmin edilmektedir. (Resim 14)

Lojman ve Sinema Binası

Değirmene sonradan eklenen bir de lojman binası bulunmaktadır. Üç katlı, beşik çatılı lojman binasının cephesi Unkapanı Değirmeni Sokağı’na bakmaktadır. Binanın zemin katında değirmenin ana giriş kapılarından (E 01) biri bulunmaktadır. Değirmen kompleksinin kuzeyinde bulunan üç katlı lojman binasının (E) kuzeybatı cephesi İMÇ Blokları yapımı sırasında yıkılmıştır. Günümüze kadar oldukça iyi halde korunarak gelmiş bulunan sinema binasının (G) cephesindeki sıvalar dökülmüş, kapı ve pencere doğramaları yokolmuştur. Değirmenin güneybatı ucunda bulunan sinema binası (G) üçgen alınlıklı, silmeleri ve kabartmaları olan bir yapıdır. Değirmen kompleksi içinde bulunan diğer binalara göre oldukça süslü bir cephesi vardır. (Resim 15)

Bozulma Durumu

Unkapanı Değirmeni’nde bozulma durumuna bakıldığında, tümüyle yokolan bölümlerin yanı sıra, mekân, cephe, strüktür ve malzemede görülen bozulmalar dikkat çekmektedir. Günümüze kadar değirmen kompleksinde bulunan yapılardan sadece servis binasının (F) tamamı, fırın binasının (B) üç duvarı, depo ve yatakhane (A) binasının duvarları ile lojman binasının (G) bir bölümü gelebilmiştir. Unkapanı Değirmeni kompleksindeki tüm binaların cephe sıvaları, kapı ve pencere doğramaları, döşemeleri günümüzde bulunmamaktadır. Değirmenin iki bacasından biri tamamen, diğerinin ise bir kısmı yıkılmıştır. Kompleksteki binaların bozulma durumları bir tablo ile belirtilmiş, bozulma tablosunda özgün kısımlar, yokolanlar, ek / değişiklikler ve diğer tahribatlar olarak her bina için bozulma durumu incelenmiştir. (Resim 16-19)


UNKAPANI DEĞİRMENİ BOZULMA TABLOSU

 

 YER  ÖZGÜN

 KISIMLAR

 YOKOLANLAR

 

 EK VE

DEĞİŞİKLİKLER

 DİĞER

 TAHRİBATLAR

 DEPO

BİNASI I(A)

Duvarlar

 Kapı ve pencere

boşluğu ve söveleri

 

Döşeme Malzemesi

Kapı ve pencere

doğraması

 

Üstü ve ön cephesi

örtülerek kapatılmış

 

 

Ön cephesine ve

kapıya takılan

kepenk

 

DEPO

BİNASI II(C)

 

 

 

Günümüzde II depo

binası tamamen

yıkılmıştır.

 

 

 

 

 

 

 

 

FIRIN

BİNASI(B)

Güneydoğu duvarı

Kapı ve pencere

boşluğu

 

Diğer duvarları

Çatı örtüsü

ve döşeme

Kapı ve pencere

doğraması

Güneydoğu duvarında

bulunan kapı ve

pencereler örülmüş

 

w.c. bölümü eklenmiş

 

 

 

DEĞİRMEN

BİNASI(D)

 

 

 

Günümüzde

değirmen binası

tamamen yıkılmıştır.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LOJMAN

BİNASI(E)

Duvarlar

Kapı ve pencere

boşluğu ve sövesi

Merdiven

Döşeme Malzemesi

Kapı doğraması

 

 

Kapı doğraması

değiştirilmiştir.

 

 

Ön cephesine

saçak yapılmıştır.

 

 

SERVİS

BİNASI(F)

Duvarlar

 Kapı ve pencere

boşluğu ve söveleri

 

Döşeme Malzemesi

Kapı ve pencere

doğraması

 

Pencere ve kapı

doğraması

 Çatı örtüsü

 

Değirmen kompleksine

sonradan eklenmiştir

 

 

SİNEMA

BİNASI(G)

Duvarlar ve döşeme

 Çatı örtüsü

 Kapı ve pencere

doğraması

Kapı ve pencere

doğraması

 

 

Kapı ve pencere

boşlukları

 örülmüştür

 

 

 

 

 

 Tablo 1. Unkapanı Değirmeni Bozulma Durumu (© Füsun Seçer Kariptaş)

UNKAPANI DEĞİRMENİ KORUMA VE YENİDEN KULLANIM ÖNERİLERİ

Tarihî endüstri yapılarının işlev dönüşümü çalışmalarında binanın mevcut doku içindeki yeri, ekonomik, sosyal ve çevresel durumları, sorunun bir bütün olarak ele alınmasını zorunlu kılmaktadır. (9) Yeni kullanıma ilişkin çalışma yapılırken göze ilk çarpan, binanın özgün kimliğinin mümkün olduğunca korunması ve o binaya ait özelliklerin vurgulanmış olmasıdır. (10) Yeniden işlevlendirilen bu binalarda, binaların eski işleyişinin, üretiminin panolarla kullanıcıya sunulması gerekmektedir. Bu yapılar alışveriş mekânları, sanat galerileri, çok amaçlı salonlar (geniş açıklıklar ve ağır yük taşıyabilecek yapısal düzenlemelere sahip olmaları nedeniyle) ve konut (açık kat düzenlemeleri ve yüksek tavanlarından yararlanılmak koşuluyla) olarak değerlendirilebilmektedir. (11) Günümüzde dünyada işlevini kaybetmiş olan değirmen yapıları da, otel, büro binası, mobilya mağazası, lokanta, tiyatro ve konut gibi çok amaçlı olarak kullanılmaktadır. (Resim 20)

Unkapanı semtinin şehir merkezinde olması ve Taksim, Fatih ve Zeyrek gibi semtlerin konum olarak ortasında bulunması nedeniyle, Unkapanı Değirmeni’nin kültür ve iş merkezi olarak değerlendirilmesi önerilmiştir. (12) Yapının çevrede bulunan okullara ve iş merkezlerine olan yakınlığı, yeni kullanıma ilişkin önerilerde bulunurken etkili olmuştur. Cepheleri özgün olarak korunan yapının içinde, yeni işlevin gereği olan bazı değişiklikler ve ekler yapılması kaçınılmazdır. (Resim 21)

Günümüzde de Unkapanı Değirmeni için Yapı Merkezi tarafından İTB Unkapanı Borsa-Kültür ve İş Merkezi Projesi adı altında bir restorasyon projesi hazırlanmıştır. (Resim 22) Halen değirmenin temelinde Arkeoloji Müzesi’nin kazı çalışmaları sürmektedir. Bu çalışmanın tamamlanması ile birlikte projenin uygulamasına başlanılacaktır.

Bu yazıda, öncelikle yapının yokolan bölümleri ve bugünkü mevcut durumu tespit edilmiş, bulunan kaynaklar ve yerinde yapılan çalışmalar sonucunda rölöve-restitüsyon projesi hazırlanmıştır. Daha sonra çevrenin durumuna ve yapı sahibi olan İstanbul Ticaret Borsası’nın isteğine uygun olarak Unkapanı Değirmeni’nin kültür merkezi olarak değerlendirilmesi uygun bulunmuştur. (Resim 23, 24)

Yapı Merkezi’nin hazırladığı restorasyon projesi ile önerilen proje birçok yönden benzerlikler içermektedir. Değirmenin kültür merkezi olarak değerlendirildiği her iki projede de, değirmen kompleksinde bulunan fırın (B) ve depo-idare (C) binalarının, kültür merkezi ve sergi salonları olarak, (B04) servis mekânın ise fırın, pastane dükkanı olarak işlevlendirildiği görülmektedir. Yine benzer olarak eski sinema binasının (G) aynı işlevini sürdürmesi düşünülmüştür. İstanbul Ticaret Borsası’nın yönetim binaları için, Yapı Merkezi’nin restorasyon projesinde E binası, önerilen projede ise A binası uygun bulunmuştur. Ayrıca Yapı Merkezi’nin önerileri arasında, değirmen binasının iki bacasından günümüzde yıkıntıları kalan bacanın, Haliç seyir kulesi olarak düzenlenmesi planlanmıştır.

SONUÇ

Osmanlı Devleti’nin Batılılaşma dönemi endüstri yapıları, dönemin teknolojisini ve toplumun yaşamını yansıtması açısından önemlidir. Zamanla fonksiyonunu yitiren bu yapılar boş ve bakımsız kalarak hızla tahrip olmuşlardır. Günümüzde harap olan endüstri yapılarının, zaman içinde hasar görmesini önlemek ve mümkün olduğunca korumak gerekmektedir. (Resim 25) Bu amaçla endüstri mirası kapsamında bulunan yapıların tespit, tescil ve belgeleme çalışmalarını içeren detaylı araştırmaları yapılmalı ve rölöveleri hazırlanmalıdır. (13) Yapılar çok iyi tanınmalı, sonradan eklenen kısımlar belirlenip tarihlendirilerek dönem analizleri oluşturulmalı ve bütün bu çalışmalar belgelere dayandırılarak yapılmalıdır. (Resim 26)

Unkapanı Değirmeni’nin de zaman içinde daha çok hasar görmesini önlemek için güncel bir işlevle değerlendirilmesi ve yaşatılması gerekmektedir. Daha öncede vurgulandığı gibi, endüstri yapılarından bugün hâlâ özgün işlevini sürdüreni yok denecek kadar azdır. Aynı şekilde, değirmenler de bugün işlevlerini kaybetmiş ve yerlerini modern fabrikalar almıştır. Bu tür yapıların yaşayabilmeleri için restore edilmeleri, ne şekilde değerlendirilmeleri gerektiği düşünülmeli, yapısal onarım ve sağlamlaştırmaların yanı sıra, uygun bir işlev ile sürekliliğinin sağlanması da gerekmektedir. Yapılacak restorasyon çalışmalarında, yapılara müdahale en az şekilde olmalı, yapılar hakkında bilgi toplanmalı, belgeler bulunmalı ve bu belgeler çok iyi değerlendirildikten sonra belgeye dayalı restitüsyonuna sadık kalınarak restorasyon yöntemleri uygulanmalıdır. Sonuç olarak, Unkapanı Değirmeni kompleksinin mevcut doku içindeki yeri, sosyal ve çevresel verileri ele alındığında, kültür ve iş merkezi olarak değerlendirilmesi önerilmiş (14) (2002) ve günümüzde de Yapı Merkezi tarafından yürütülen restorasyon projesinde aynı şekilde işlevlendirildiği görülmüştür. (2008)

 

NOTLAR

1. Aynural, 2002.

2. Mantran, 1996.

3. Sakaoğlu, 1994.

4. Müller-Wiener, 1998.

5. Divan, 1984.

6. Ezgeç, 1998.

7. Divan, 1984.

8. Seçer, 2002.

9. Altınoluk, 2000.

10. Kıraç, 2001.

11. Ökem, 2000.

12. Seçer, 2002.

13. Kariptaş Seçer, 2009.

14. Seçer, 2002.

KAYNAKLAR

Altınoluk, Ü. 2000, “Endüstri Arkeolojisi Kapsamındaki Binalarda İşlev Dönüşümü”, Mimarlık, sayı:292, s.7.

Aynural, S. 2002, İstanbul Değirmenleri ve Fırınları, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.

Divan, A. 1984, Paşalimanı Un Fabrikası Restorasyon Projesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İTÜ, İstanbul.

Ezgeç, P. 1998, Kasımpaşa Un Fabrikası Restorasyon Projesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İTÜ, İstanbul.

Kariptaş Seçer, F. 2009, “Protection and Re-Evaluation of Industrial Heritage”, V. International Sinan Symposium: “Design Language in Historical Areas”, Edirne.

Kıraç, A.B. 2001, Türkiye’deki Tarihî Sanayi Yapılarının Günümüz Koşullarına Göre Yeniden Değerlendirilmeleri Konusunda Bir Yöntem Önerisi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, MSÜ FBE, İstanbul.

Mantran, R. 1996, “17. ve 18. Yüzyıllarda İstanbul”, Dünya Kenti İstanbul Habitat II, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, ss.38-40.

Müller-Wiener, W. 1998, “15. - 19.Yüzyıllar Arasında İstanbul’da İmalathane ve Fabrikalar”, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, (ed.) Ekmeleddin İhsanoğlu, İÜ Yayınları, İstanbul.

Ökem, S. 2000, “Çelik Altarlı Tapınaklar”, Mimarlık, sayı:292, ss.15-20.

Sakaoğlu, N. 1994, “Değirmen”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, cilt:II, İstanbul, ss.18-19.

Seçer, F. 2002, İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Değirmenlerinin Mimari Açıdan İncelenmesi ve Unkapanı Değirmeni’nin Günümüz Şartlarında Değerlendirilmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Z. Hale Tokay, MSÜ FBE, İstanbul.

Bu icerik 16921 defa görüntülenmiştir.